Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 154

ÍSLENSK JARÐHÚS 153
Einnig þarf að hafa í huga að jarðhús heima við bæ bera e.t.v. annað heiti
í heimildunum, t.d. búr, eldhús eða dyngja. Hvort miðaldamenn notuðu
orðið jarðhús aðeins yfir grafna holu í jörðinni eða hvort orðið mætti
einnig nota yfir niðurgrafin hús með timburgrind verðskuldar nánari
athugun. Mismunandi hugtakanotkun miðaldamanna á jarðgöngum eftir
gerð þeirra getur e.t.v. gefið nokkrar vísbendingar.
Forskálar og göng
Fjórir forskálar eru nefndir í Sturlungu. Í Reykholti liggur forskálinn
niður að laug, í Skálholti og Bæ í Borgarfirði liggur hann úr bæjarhúsum
til kirkju, en um Flugumýri er það orðað svo að þar voru „forskálar
allir alþildir til stofu að ganga“.47 Aðeins einn forskáli er nefndur í
Íslendingasögum. Í Droplaugarsona sögu liggur hann úr fjósi í mannahús.
Svo er að skilja að hann sé ekki niðurgrafinn, a.m.k. ekki að öllu leyti, enda
gátu menn staðið þar og séð „þaðan tíðindin inn í bæinn“.48 Í Guðmundar
sögu biskups segir frá Rannveigu er „hon féll niðr í forskála, er hon skylde
ganga fram or baðstofu snemma um morgininn, einsaman, ok kvómo
menn svá at henni, at hon hafðe þar lenge legit“49 Gæti orðalagið bent til
að forskáli þessi hafi verið að einhverju leyti niðurgrafinn. Í ritmálsskrá
Orðabókar Háskólans er að finna 19 dæmi um forskála og eru þau öll
frá 19.-20. öld.50 Guðmundur Hannesson notar orðið forskáli í sömu
merkingu og bæjardyr51 og þannig er orðið notað á síðari tímum. Ef
athugað er hvernig orðið er notað í miðaldaritum virðist sem menn leggi
í það annan skilning. Forskálarnir í Reykholti, Skálholti, Bæ í Borgarfirði
og í Droplaugarsona sögu virðast vera útigöng sem tengja saman íbúðarhús
og aðrar byggingar og eru skjól gegn veðri og vindi. Forskálar þessir eru
vissulega engin leynigöng, enda sjáanlegir á yfirborði, a.m.k. í Skálholti og
í Droplaugarsona sögu. Hins vegar geta þeir þjónað til varnar á leið manna
úr bæ í kirkjugrið þar sem þeir tengjast kirkjum eða í vígiskirkjugarða
þar sem búast má til varnar. Forskálarnir eru byggðir upp, hlaðnir og
sennilega með timburgrind. Hörður Ágústsson segir að orðalag Sturlungu
um forskála á Flugumýri bendi eindregið til þess að um innanbæjargöng
hafi verið að ræða, „en hvort það eru bæjargöng eins og þau tíðkuðust
síðar eða einungis gangrými til stofunnar einnar er erfitt að segja um“.52
Jarðgöng eða undirgöng eru hvergi nefnd í Íslendingasögum, Sturlungu
eða Heimskringlu. Göng eru hins vegar nefnd í þremur Íslendingasögum.53
Grettir kom að Bjargi og „gekk á bak húsum og þær dyr er þar voru því að
honum voru kunnig göng og svo til skála og að rekkju móður sinnar“.54