Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Qupperneq 172

ÍSLENSK JARÐHÚS 171
Tengsl við Írland
Það er ekki úr vegi að hugsa til Írlands þegar leitað skal að samanburðarefni
við íslensku jarðhúsin. Höfundur Landnámu gerir ráð fyrir tilvist jarðhúsa á
Írlandi þar sem hann fjallar um þá fóstbræður Leif og Ingólf, en þar segir:
Hann [Leifur] herjaði á Írland ok fann þar jarðhús mikit. Þar gekk
hann í, ok var myrkt, þar til er lýsti af sverði því, er maðr helt á.
Leifr drap þann mann og tók sverðit ok mikit fé af honum; síðan
var hann kallaðr Hjǫrleifr.100
Sú staðreynd að souterrains eru óþekktir á Norðurlöndum, fyrir utan
nokkur dæmi af mun eldri gerð frá Norður-Jótlandi, hlýtur að styðja
hugmyndina um írskan uppruna þessara mannvirkja. Hin sterku tengsl
verða ekki aðeins ráðin af fornum ritum heldur benda nýlegar rannsóknir
á erfðamengi Íslendinga nútímans til þess að stór hluti landnámsmanna
hafi verið af keltneskum uppruna.101 Ekki er ósennilegt að íslenskir
landnámsmenn hafi þekkt vel til bygginga af þessu tagi.
Á Írlandi hefur byggingum þessum verið skipt í tvo meginf lokka eftir
gerð þeirra, í jarðgrafin göng, hvort heldur í jörð eða klett, og grjóthlaðin
göng og herbergi í tilbúnum skurðum. Stundum voru báðar þessar aðferðir
notaðar við byggingu sama mannvirkis. Algengast er að þær hafi aðeins
einn inngang og liggja þá göngin að einu eða f leiri herbergjum. Nokkur
dæmi hafa einnig fundist af mannvirkjum með tveimur gangamunnum
og hafa göngin þá þjónað sem f lóttaleið. Nær undantekningarlaust hefur
hvílt leynd yfir tilvist þessara bygginga. Sú spurning vaknar einnig hvort
f lokka megi hina manngerðu hella sem souterrains. Stundum hefur verið
talað um hina írsku souterrains sem hella og í fornum írskum ritum er
gjarnan talað um þá sem uamh, eða hella. Í Cornwall eru þeir einnig
þekktir undir heitinu fogous sem er keltneskt að uppruna og merkir hellir.
Ef hinir írsku souterrains eru bornir saman við íslensk jarðhús, forskála
og hella má sjá bæði hliðstæður og greinarmun. Mikill meirihluti
hinna írsku eru grjóthlaðnir en því er öfugt farið á Íslandi þar sem f lest
dæmin eru manngerðir hellar höggnir í sandstein. Líklega er ekki rétt
að f lokka hina hlöðnu íslensku forskála sem souterrains, þótt hlutverk
þeirra hafi á ýmsan hátt verið sambærilegt, þar sem forskálarnir voru
ekki að fullu niðurgrafnir. Jarðhús með tveimur gangamunnum eins og
við þekkjum frá Keldum og úr Íslendingasögum virðast fágæt á Írlandi. Í
Darrara (Lisnagun), Co. Cork tengdu göngin saman íbúðarhús og virki.