Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 174

ÍSLENSK JARÐHÚS 173
notuðu tvenns konar hugtök um mannvirki af þessu tagi, þau á Keldum
kallast jarðhús en göngin í Skálholti og Reykholti kallast forskálar. Í öllum
dæmum um jarðhús í Íslendingasögum er þeim lýst sem leynilegum
f lóttaleiðum eða sem fylgsnum manna sem urðu að hafa hægt um sig.
Gjarnan eru þetta göng og oftast liggja þau frá lokrekkju í skála og út
í gegnum árbakka líkt og á Keldum. Mátti þar laumast óséður út ef
óvinaher reið í hlað. Öðru máli gegnir um forskálana þar sem þeir voru
sjáanlegir á yfirborði. Byggingar þessar hafa verið til að tengja saman önnur
mannvirki og í Skálholti tengdist forskáli kirkju og virki. Forskálarnir hafa
getað þjónað sem skjól fyrir fólk úr bæ í kirkjugrið. Út frá hinum rituðu
heimildum myndi maður frekar hallast að því að jarðhúsin væru eldri gerð
mannvirkja en forskálarnir. Jarðhús eru ekki nefnd í Sturlungu, en þar eru
hins vegar fjögur dæmi um forskála. Höfundar Íslendingasagna nefna hins
vegar fjölmörg dæmi um jarðhús og telja þau greinilega forn mannvirki,
en forskálar eru þar hvergi nefndir nema í Droplaugarsona sögu. Út frá
fornleifum er hins vegar erfiðara að álykta hvort önnur gerðin sé eldri
en hin þar sem dæmin eru svo fá. Þar vantar frekari rannsóknir. Ef reynt
er að setja þetta í sögulegt samhengi má álykta sem svo að með auknu
valdi kirkjunnar á 13. öld hafa herf lokkar hikað við að rjúfa kirkjugrið
– það var illt til afspurnar. Fáir höfðingjar hafa viljað eiga yfir höfði sér
bannfæringu og margir þeirra voru hirðmenn Noregskonungs og urðu að
lúta hirðlögum þar sem sérstakur varnaður var lagður við því að rjúfa frið
kirkna. Kenningin gæti þá verið þannig að á 10.-12. öld hafi gerð jarðhúsa
verið það sem best þjónaði þörfum manna. Göngin urðu að vera leynileg
þar sem ekki mátti treysta á skjól kirkjunnar. Jarðhúsin hafa verið gerð
á ögurstundum í deilum manna og ekki endilega ætlað að standa mjög
lengi. Eftir að þau voru uppgötvuð af andstæðingum urðu þau ónothæf.
Með auknu valdi kirkjunnar á 12. og 13. öld gátu höfðingjar farið að reisa
varanlegri byggingar, forskálana, og ekki var sama nauðsyn á að það væru
leynigöng. Forskálarnir urðu hluti af bæjarhúsunum og meiri vinna var
lögð í byggingu þeirra með því að hlaða þá úr grjóti. Kannski má segja
að þessi varnarmannvirki hafi þróast úr jarðhúsum í forskála.
Það verður að teljast líklegt að hugmyndin um jarðhúsagerð sé
upprunnin á Írlandi. Þar hafa sambærileg mannvirki fundist um alla
eyjuna en þau eru að heita má óþekkt á Norðurlöndum. Hinum írsku
souterrains svipar um margt til hinna íslensku jarðgröfnu bygginga sem í
miðaldaheimildum eru kallaðar jarðhús, forskálar og hellar. Ef gengið er
út frá bæði gerðfræði og hlutverki þessara mannvirkja má kannski segja að
aðeins jarðhúsin séu hreinræktaðir souterrains. Eins og jarðhúsum er lýst í