Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Side 191

190 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Hesturinn í íslenskum kumlum
Þegar rit Kristjáns Eldjárn kom út öðru sinni árið 2000 var fjöldi þekktra
kumla í landinu 316 og dreifðust þau á 157 fundarstaði víðsvegar um
landið. Fjöldi hestkumla (þ.e. kuml sem innihalda m.a. eða eingöngu
hest) var þá 113 en hestar höfðu fundist á 85 fundarstaða.10 Hestkuml
voru því rúmlega þriðjungur allra kumla og hestkuml var að f inna á
rúmlega helmingi fundarstaða. Þótt bent sé á að þessar tölur beri að taka
með nokkrum fyrirvara hljóta þær að gefa ágæta mynd af áherslunni
innan safnsins. Síðan 2000 hafa nokkur kuml bæst í hópinn og af þeim
nokkur hestkuml en fjöldinn er þó ekki svo mikill að hann hafi áhrif á
hlutfallsmunstrið.
Hestar koma fyrir í öllum tegundum grafa á Íslandi, ríkulegum og
fátæklegum, með konum og körlum, ungum og öldnum. Í skandinavísku
samhengi hafa hestar í kumlum gjarnan verið settir í samband við
styrjaldarrekstur og þ.a.l. karlmennskuímyndir og þótt hér hafi verið
fullyrt að hestar komi fyrir í öllum tegundum grafa má hér á landi greina
tengsl á milli vopna og hrossa. Í kumlatalinu frá 2000 innihalda sex
grafir alvæpni og var hest að finna í fimm þeirra (Kt-40, 98:1+4, 117,
144), en bát í þeirri sjöttu (Kt-37). Hest er einnig að finna í öðrum vel
vopnuðum kumlum, eins og á Hemlu (Kt-5:1) og í Galtalæk (Kt-17), en
undantekningar finnast einnig eins og Öndverðarneskumlið (Kt-47).
Sú staðreynd að hesta er yfirleitt að finna í ríkulegum og vel vopnuðum
kumlum gefur því tilefni til að ætla að tengsl hafi verið á milli hesta(eignar)
og efri laga samfélagsins, en um leið undirstrikar kumlasafnið í heild að
hesturinn er óháður félagslegri stöðu og þótt vissulega sé ákveðin fylgni
á milli ríkulegra grafa og hesta eru þess einnig dæmi að hestur sé eina
haugfé grafar.
Ef litið er á hvernig hestar eru greftraðir er greinilegt að umbúnaðurinn
lýtur ákveðnum reglum og má í grófum dráttum segja að hann sé af
tvennum toga.11 Annars vegar eru hestar lagðir í grafir með mönnum,
oftast til fóta (sjá myndir 1 og 3), og einn haugur orpinn yfir (sem hefur
þó e.t.v. verið tvítoppa12). Hins vegar eru hestar greftraðir í sérstökum
gröfum (sjá mynd 2) sem ekki eru í sýnilegum tengslum við mannsgrafir,
að öðru leyti en því að þær eru innan um mannsgrafir á kumlateigum.
Þar sem maður og hestur deila gröf er ennfremur um ákveðinn breytileika
að ræða. Annar möguleikinn er sá að hestur og maður liggi í óskiptri
gröf, og hesturinn þá jafnvel alveg við eða ofan á fótum mannsins.
Hinn möguleikinn er að sameiginleg gröf manns og hests sé aðgreind