Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2011, Side 71

71
VIÐ YSTA MYRKUR
greindarprófi. Listarnir eru öðru fremur aðferð sem súrrealistar geta beitt
til að hafna fyrirframgerðum kerfum og viðteknum táknum, hvort sem þau
eru sett fram í þjónustu samfélags, í nafni rökhugsunar, eða heyra undir
stíl og tungumál, eins og Jacqueline Chénieux-Gendron hefur bent á. Að
hennar mati vantreystir súrrealisminn öllum fastmótuðum tilraunum til
þess að koma reglu á heiminn, öllu skipulagi í tíma og rúmi, og hvers kyns
merkingarþrunginni flokkunarfræði. Vantrausti sínu á tilreiddar skýringar
kemur súrrealisminn á framfæri eftir ýmsum leiðum, t.d. með því að nýta
goðafræðina til að fanga merkingu tíma, rýmis og tungumáls á augnabliki
tilurðarinnar, í einhvers konar upphafsrými.12 Tilgangurinn er því í senn
að loka merkingarklisjur úti og skapa aðstæður fyrir uppljómun, eða ann-
ars konar skilning en lesandinn á að venjast, þar sem treyst er á auðlindir
óreiðunnar, á eðlishvatirnar, á getu frumsjálfsins til að brjótast úr viðjum
sínum.13
Jafnvel gamalkunnir og hversdagslegir listar geta vakið upp óljós óþægindi
og jafnvel ýtt undir að viðmælendur velti vöngum um andlegt heilbrigði þess
er talar og sýn hans á lífið og tilveruna. Svona lýsir t.d. ónefndur Reykvík-
ingur á göngu tímaskyni sínu í myrkum fígúrum:
12 Jacqueline Chénieux-Gendron, Surrealism, þýð. Vivian Folkenflik, New York: Col-
umbia University Press, 1990 [1984], bls. 5. Chénieux-Gendron nefnir sem dæmi
um þessa aðferð ósjálfráða skrift, en Sjón gerði tilraunir með hana í bókinni Hvernig
elskar maður hendur? ásamt Matthíasi Magnússyni. Í formála að bókinni lýsa þeir til-
urð verksins svo: „Við vélrituðum það upp átómatískt og reyndum að vera undir sem
mestum áhrifum frá hvor öðrum. Ljóðið var því sem næst fullgert eftir fyrstu upp-
skrift, stöku orðalagsbreytingar voru þó gerðar. Við viljum benda lesendum á að vara-
samt er að lesa ljóðið sem bókmenntaverk. Fyrir okkur vakti eingöngu að skrifa því
sem næst hreinan súrrealískan texta.“ Sjá Sjón og Matthías Sig. Magnússon, Hvernig
elskar maður hendur? Reykjavík: Medúsa, 1981, bls. 3. Texti Sjóns og Matthíasar felur
í sér endursögn á lýsingu Bretons á aðferð ósjálfráðra skrifa í fyrstu stefnuyfirlýsingu
hreyfingarinnar frá 1924. Sjá „Stefnuyfirlýsing súrrealismans (1924)“ í Yfirlýsingar:
Evrópska framúrstefnan, ritstj. og þýð. Benedikt Hjartarson, Reykjavík: Hið íslenzka
bókmenntafélag, 2001, bls. 389–448, hér sérstaklega bls. 416–418. Sjón kemur aftur
að þessari kenningu um ósjálfráða aðferð í lýsingunni á tilurð myrkra fígúra: „Ég
skrifaði bókina á tveimur mánuðum og hef ekki átt svona létt með að skrifa síðan ég
var átján ára. Ég orti út frá tilfinningum og einbeitti mér að því að grafa upp myrkrið
í sálinni. Síðan setti ég kannski eitt orð á blað, til dæmis titilinn, og í framhaldi af því
streymdi ljóðið áreynslulaust og oft tilbúið.“ Sjá viðtal við Sjón, „Myrkar fígúrur“,
Morgunblaðið 16. desember 1998, bls. 40.
13 Jacqueline Chénieux-Gendron, Surrealism, bls. 10.