Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 12

11
undir klædum“.35 Þessar
sagnir eru hins vegar ekki
studdar samtímaheimildum.
Hefur Björn Þorsteinsson sýnt
fram á að fátt var aðhafst eftir
dráp Björns í líkingu við þær
hefndir sem að ofan er lýst.36
Vitað er þó að Ólöf hélt á
konungsfund ári seinna, 1468
og lagði mál sín fyrir hann.
Þótt hefndir Ólafar ríku
hafi á sér ærinn þjóðsagnablæ,
var eftirmálinn óumdeilanlega
allmerkur. Björn Þorsteinsson
taldi að afleiðingarnar hefðu
verið stórpólitískar, „enginn
Íslendingur hefur verið
jafndýru verði bættur.“37 Fall
hans „þótti rosafrétt, og
Kristján I lét loka Eyrarsundi
fyrir enskum skipum 1468 og
hertaka sex til hefndar fyrir
víg hirðstjórans“.38 Þessi skipataka leiddi til átaka milli hel-
stu verslunarþjóða Evrópu. Deilurnar mögnuðust og meðal
annars neyttu stríðsféndurnir fulltingis sjóræningja, sem
fengu opinber leyfi til að ræna skip andstæðinganna.
Fljótlega blönduðust fleiri þjóðir inn í átökin, þar á meðal
Frakkar og Hollendingar. En að lokum var saminn friður í
Utrecht árið 1473. Þeir samningar kváðu á um að verslun
Englendinga við Ísland væri háð leyfi frá Kristjáni I konungi.
Friðurinn hélst í næsta áratug.39
Skarðsættin hélt tryggð sinni við konungsvaldið eftir
daga Björns og Ólafar. Sonur þeirra, Árni Björnsson, var
hermaður konungs og féll við Brunkeberg í Svíþjóð árið
1471.40
KIRKNAþJÓFUR Í
þJÓNUSTU
KONUNGS
Um daga Björns
Þorleifssonar ríka
óðu fleiri ríkismenn
uppi og elduðu grátt
silfur en dæmi eru áður
til um. Var sem öll
landsstjórn, bæði verald-
leg og geistleg, færi í
handaskolum er
nokkrum veraldlegum
ofríkismönnum tókst
að sölsa undir sig
flestar bestu
jarðeignir landsins.
Björn ríki átti
marga óvildar-
menn, bæði
innlenda og
erlenda. Að
þeim hjónum
báðum stóðu
auðugir og þóttu þau ásælin
um skör fram. Auður og
völd tengdu þau hjón og
létu þau eftir sig firn
auðæfa, urðu erfingþar
þeirra stórríkir.
Um það leyti, sem Björn
gerði sig sekan um ofríki og
óskunda, var konungsvaldið á Íslandi smám saman að rétta úr
kútnum eftir áratugalangt ofríki Englendinga. Danir sáu þann
kostinn vænstan að nýta krafta þessa volduga jarðeiganda,
einkum eftir að kom á daginn að þeir gátu ekki tjónkað við
honum. Var kirknaþjófnum Birni ríka fyrst fengin hirðstjórn
árið 1457 og má það vera glöggt dæmi um völd hans.
Hirðstjórn yfir öllu landinu fékk hann 1459. Konungur vildi
tengjast ráðandi öflum hér á landi og sóttist því eftir stuðningi
Skarðsverja, sem tóku til óspilltra málanna.
Eftir árangurslausar samningatilraunir við Englendinga
fór svo, að konungur bauð landsmönnum að stugga við
verslunarveldi enskra hér við land. Björn, sem þá var orðinn
hirðstjóri, gekk vasklega fram gegn „ölöglegri“ verslun. En
svo fór að í einni slíkri för á Snæfellsnesi árið 1467 veittu
Englendingar þessum valdafíkna auðmanni óvænta mót-
spyrnu. Var hirðstjórinn harðdrægi sleginn í hel ásamt
sveinum sínum sjö.
Ævi og örlög þeirra hjóna, Björns og Ólafar, hafa orðið
seinni tíma sagnariturum mikið íhugunarefni. Spunnist hafa
sögusagnir um hefndir Ólafar fyrir eiginmann sinn, sem og
um skriftamál hennar sjálfrar. Allar þær heimildir sem þetta
styðja eru hins vegar fremur ótraustar. Vitað er þó, að fall
Björns ríka kom illa við konung og af hlutust milliríkjadeilur
sem geisuðu í mörg ár. Þessi dýrasti Íslendingur allra tíma var
því fullu verði goldinn.
Höfundur (f. 1975) stundar BA-nám í sagnfræði við Háskóla
Íslands.
TILVÍSANIR
1 Áður hefur verið fjallað um Björn Þorleifsson á síðum Sagna; sjá Sverrir
Jakobsson: „Heimsókn hirðstjórans. Um Reykhólareið Einars og Bjarnar
„Róstrugt var á Rifi þá er ríki Björn þar dó“
SAGNIR ‘ 98
Skriftamál
Öll var prýði í æðsta veldi,
er að þér flyktust sveinar nóg,
og branstu sjálf í afmors eldi,
en öllu hélzt í skefjum þó.
Svo kemst Jón Þorkelsson (oft nefndur forni) að orði um Ólöfu Loftsdóttur í
Fornólfskveri (bls. 166), en í VI. bindi Fornbréfasafns eru skriftamál hennar birt
(236-247). Merkilegt skjal sem sumir ætla falsað um samfarir þeirra hjóna. Svo
mergjuð er frásögnin, að Jón forni treysti sér ekki til að birta hana óstytta.
Það liggur hins vegar í hlutarins eðli að skriftamál á ekki að skjalfesta. Þau eru
einkamál skriftabarns og skriftaföður. Fern skriftamál eru til á íslensku og samkvæmt
þeim sem Ólöfu eru eignuð má geta sér til að hún hafi verið upp á karlhöndina: „Einkanliga
hefer eg misgert eigi sídr minn kæri fader at eg hefi optliga j blidlæti verit med adra kallmenn.“
Heimildir sem bendla Ólöfu ríku við skriftamál þessi eru ekki eldri en frá 18. öld, en í
grein í Morgunblaðinu 22/5 ‘88 taldi Stefán Karlsson textann vera frá miðöldum. Jón forni gerir
ráð fyrir að skriftamálin séu tengd Ólöfu ríku þrátt fyrir litlar sannanir. Stefán telur þetta
vafasamt og mun líklegra „að menn hafi á átjándu og nítjándu öld reynt eftir bestu getu að eigna
nafnlaus skriftamál þeim konum sem þeim þótti líklegastar,“ enda þjóðsagnarblærinn sem
umlykur þau hjón, Björn og Ólöfu, ærinn. Björn ríki hefur sjálfur verið kvennamaður mikill,
eins og launbörnin benda til. Ólöf lést árið 1479.
Vitað er þó, að fall
Björns ríka kom illa við
konung og af hlutust
milliríkjadeilur sem geisuðu í
mörg ár. Þessi dýrasti
Íslendingur allra tíma var
því fullu verði goldinn.
Kristján I Danakonungur 1448-1481