Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 29

fæðingarstað hans, Hrafnseyri við Arnarfjörð. Árið 1911
höfðu Vestfirðingar haldið hátíð á aldarafmæli Jóns og reist
þar minnismerki honum til heiðurs.53 En nú þótti tilhlýðilegt
að bæta um betur. Hrafnseyri var álitin helgur staður og upp
komu hugmyndir um að hún mundi verða nokkurs konar
Þingvellir Vestfjarða.54 Það sýnir kannski einna helst stöðu
Jóns Sigurðssonar að fæðingarstaður hans hafi öðlast slíka
helgi að menn vilji að hann standi jafnfætis Þingvöllum sem
þjóðminningastaður. Minnir það óneitanlega á annan helgan
fæðingarstað í Austurlöndum nær. Þessi samanburður er ekki
úr lausu lofti gripinn því í einu dagblaðanna árið 1930, var Jón
Sigurðsson kallaður „endurlausnari landsmanna“.55
Þótt ýmsa sé hægt að nefna sem hugsanlegar þjóðhet-
jur56 uppfyllir Jón Sigurðsson best skilyrði til að vera það tákn
sem þjóðhetjur eru. Hver og einn Íslendingur finnur í Jóni
hetjuna sem þráði ekkert heitar en sjálfstætt Ísland og helgaði
líf sitt baráttunni fyrir því. Sigurður Nordal hélt ræðu við
hátíðarhöldin á Hrafnseyri sem sker sig úr þeim ræðum sem í
þjóðhátíðarhaldi Íslendinga fjalla um Jón Sigurðsson. Hann
viðurkenndi fúslega að dómar samtíðarmanna Jóns séu ekki
allir á eina lund og að sumum finnist nóg um dýrkun síðari
kynslóða á honum.57 Sigurði fannst Jón hafi verið rétti
maðurinn á réttum tíma og erfitt að segja
hvað hefði orðið ef hann hefði verið uppi
á einhverjum öðrum tíma. En hvað
hefði Íslendingum
orðið úr aðstæðum og tæki-
færum 19. aldarinnar, ef þeir
hefðu ekki einmitt þá eignazt
slíkan leiðtoga? Hann stóð að vísu í fylkingar-
brjósti, og vér komumst ekki yfir að minnast að
verðleikum allra hinna óbreyttu liðsmanna, sem
áttu hver sinn hlut í sókninni. Að því leyti er
hann tákn.58
Jón Sigurðsson er ásamt fánanum eitt skýrasta dæmi um
þjóðernistákn okkar Íslendinga. Við styttu hans á Austurvelli
hefst hver þjóðhátíðardagur Íslendinga og á afmælisdegi hans
var lýðveldið stofnað. Þannig er í raun „lýðveldið Ísland einn
feikistór minnisvarði um Jón Sigurðsson og hann er jafnframt
verndardýrlingur þess.“59
ÍSLENSK þJÓðERNIS-
VITUND
Jón Aðils taldi þjóðernistilfinninguna
göfugasta allra tilfinninga fyrir utan þær
er tengdust trúarlífinu.60 Hann áttaði sig
hins vegar ekki á að þjóðernisvitund er
ein þeirra tilfinninga er tengjast trúar-
lífinu. Hún er ekkert annað en tilbeiðsla
þjóðarinnar á sjálfri sér. Þjóðin á sínar
helgiathafnir og helgigripi, siði og venj-
ur, helgitákn og dýrlinga. Þjóðernis-
hyggja er trúarbrögð og lýtur reglum
þeirra. Íslensk þjóðernisvitund er ekki
frábrugðin því sem gerist hjá öðrum
þjóðum.
Landið var í gegnum aldirnar
einangrað bæði í landfræðilegum og menningarlegum skiln-
ingi. Sú staðreynd leiddi af sér að íbúar landsins urðu
einsleitari en ella. Hér eru ekki minnihlutahópar með eigin
tungu og siði sem geta orsakað sundrungu þegnanna.61 Það er
öðru fremur þessi sérstaða landsins sem hefur fengið ýmsa til
að álykta, líkt og Jón Aðils, að hér hafi ríkt þjóðernistilfinning
frá örófi alda.
Þjóðernisvitund verður hins vegar ekki til fyrr en með
breyttu eðli þjóða. Um leið og þjóðin varð fullveldisbær
þurfti að skilgreina hana sem skýrt afmarkaðan hóp.
Tilfinning fyrir því að vera einn af íbúum ákveðins lands er
ekki sú sama og tilfinning fyrir því að tilheyra ákveðinni þjóð.
Íslendingar hafa hins vegar vilja og aðstæður til þess að vera
þjóð. Er sá vilji í raun ekki trygging fyrir viðhaldi
þjóðernisins? Er ekki óþarfi að velta því fyrir sér hvort
þjóðernið er í hættu vegna ásóknar erlendra menningarafurða,
á meðan þjóðin sjálf hefur viljann til að vera áfram þjóð?
Höfundur (f. 1972) hefur BA-próf í sagnfræði frá Háskóla
Íslands.
TILVÍSANIR
1 Jón Jónsson Aðils: Íslenskt þjóðerni. Alþýðufyrir-
lestrar. Reykjavík 1903, 245.
2 Jón Jónsson Aðils: Gullöld Íslendinga. Menning
og lífshættir feðra vorra á söguöldinni. Alþýðufyrir-
lestrar með myndum. Reykjavík 1948, 4.
3 Ármann Jakobsson: Í leit að konungi.
Konungsmynd íslenskra konungasagna. Reykjavík
1997, 244.
4 Readings in Western Civilization. Ritstjórar Eric
Cochrane, Charles M. Gray og Mark A. Kishlansky. Chicago 1986, 214.
5 Hardman, John: The French Revolution. The Fall of the Ancien Régime to
the Thermidorian Reaction 1785-1795. London 1981, 114.
6 Guðmundur Hálfdanarson: „Old Provinces, Modern Nations: Political
Responses to State Integration in Late Nineteenth - and Early Twentieth
Century Iceland and Brittany.“ Cornwell 1991, 4-9.
7 Hutchinson, John: Modern Nationalism. London 1994, 48.
8 Sama heimild, 45.
9 Einar Olgeirsson: „Sögusýningin.“ Lýðveldishátíðin 1944. Reykjavík
1945, 381-429.
10 Renan, Ernest: „What is a Nation?“ Modern Political Thought. Ritstjórar
Alfred Zimmerman. London 1939, 183-205. Sjá bls. 203.
11 Sbr. áðurnefnt hlutverk sagnfræðinga í þjóðernishreyfingum.
12 Halbwachs, Maurice: On Collective Memory. Ritstjórar Lewis A. Coser.
Chicago og London 1992, 52-53.
13 Sama heimild, 182-183.
28
Kolbeinn Proppé
19
18
-
1
99
8
SAGNIR ‘ 98
Er ekki óþarfi að velta því
fyrir sér hvort þjóðernið er í
hættu vegna ásóknar erlendra
menningarafurða, á meðan
þjóðin sjálf hefur viljann til
að vera áfram þjóð?
Við Lækjargötu 18.
júní 1944.