Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 31

SAGNIR ‘ 98
19
18
-
1
99
8
30
Sagnir 19 (1998)
Til þess að bjarga viðskiptalífi landsmanna og
koma málum bankanna aftur í rétt horf,
afréð stjórnin að taka ,,enska lánið“, sem svo
var kallað, þ.e. 500 þús. sterl.pd. ríkislán,
með mjög óhagstæðum kjörum. Sannaðist
hér sem oftar, að neyðin er enginn kaup-
maður.1
Þessi orð Jóns Sigurðssonar frá Reynistað rúmum
tuttugu árum eftir töku ,,enska lánsins“ má finna í minningar-
grein hans um Magnús Guðmundsson fyrrverandi alþingis-
mann og ráðherra. Eins og jafnan er með erlendar lántökur,
varð þessi lántaka ríkissjóðs árið 1921 tilefni mikilla deilna
bæði meðal almennings og stjórnmálamanna á þriðja áratugi
aldarinnar. En enska lánið var það fyrsta sem íslenska ríkið
tók utan Danmerkur.
EFNAHAGSERFIðLEIKAR EFTIR
HEIMSSTYRJÖLD
Síðastliðið ár hefur hjá oss, eins og víðasthvar annarss-
taðar, verið hið erfiðasta fyrir allan atvinnurekstur og
þá um leið fyrir þjóðarbúskapinn í heild sinni.
Viðskiptakreppan, sem hófst vorið 1920, magnaðist
eftir því sem á leið og hefur haldist alt síðastliðið ár.2
Á þennan máta hófst ársskýrsla Landsbanka Íslands fyrir árið
1921. Upphaf þessarar viðskiptakreppu má rekja til örlaga-
ársins 1914, ársins sem heimsstyrjöldin fyrri braust út. Fyrstu
tvö stríðsárin högnuðust íslenskir útflytjendur að vísu vel, þeir
gátu komið vörum sínum á markað beggja vegna víglínunnar
og safnað stríðsgróða.
Bretum geðjaðist skiljanlega ekki að útflutningi
Íslendinga til Miðveldanna og fóru því fram á viðræður við
íslensk stjórnvöld fyrri hluta árs 1916, sem leiddu til þess að
viðskiptasamningur var gerður við þá í maí sama ár. Þessi
samningur var síðan endurnýjaður árlega fram til ársins 1919.
En telja verður að samningur þessi hafi verið Íslendingum
óhagstæður, sérstaklega miðað við það háa verð sem í boði
var í Þýskalandi. Auk þess hækkaði verð á innflutningi óð-
fluga í kjölfar kafbátahernaðar Þjóðverja seinni hluta
stríðsáranna.3
Árið 1918 lauk stríðinu, viðskiptasamningurinn við
Breta féll úr gildi árið eftir og bjartsýni ríkti um horfurnar í
efnahagsmálum. Verð á erlendum mörkuðum hækkaði þegar
eftir vopnahléð og utanríkisverslunin varð mun hagstæðari.
Vegna þessarar auknu bjartsýni um stöðu mála voru á árinu
1919 keyptir til landsins 16 nýir togarar og einnig var kaup-
skipaflotinn endurbættur verulega. Þessar fjárfestingar voru
að mestu fengnar fyrir lánsfé og þá aðallega frá Íslandsbanka
sem var helsti viðskiptabanki útgerðarinnar.4
En eins og flestir vita er útgerð ekki stunduð án
áhættu. Undir árslok 1919 tók að draga úr eftirspurn á ísl-
enskum afurðum og árið eftir varð gífurlegt verðhrun í
Bandaríkjunum, sem svo breiddist út um allan heim.5 Hér á
Páll Baldursson:
,,Ney›in er enginn kaupma›ur“
Enska lánið 1921