Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 40

39
Gas- og kolaeldavélar voru í yfirgnæfandi meirihluta eldhúsa
og í árslok 1936 voru einungis 290 rafmagnseldavélar í
bænum, en íbúðir voru 7.085 talsins.7 Elliðaárstöðin gegndi
því vart öðru hlutverki en að sjá bæjarbúum fyrir rafmagni til
lýsingar.
Þegar kom að því að leita nýrra virkjunarkosta lá í
augum uppi hvar bera skyldi niður. Sogið, frárennsli Þing-
vallavatns, var frábærlega vel fallið til orkuöflunar vegna hins
mikla og jafna streymis úr vatninu. Slíkar hugmyndir höfðu
raunar fyrst verið kynntar í lok síðustu aldar og árið 1906
hafði Halldór Guðmundsson raffræðingur ritað um kosti þess
að nýta Sogið til rafmagnsframleiðslu, þó óhætt sé að fullyrða
að það hefði verið fjárhagslega og tæknilega óframkvæman-
legt á þeim tíma. Síðar urðu slík áform pólitískt bitbein á
Alþingi og leiddi það m.a. til setningar Vatnalaganna árið
1923.8
Það var loks í desember árið 1927 að bæjaryfirvöld
tóku að hreyfa við málinu fyrir alvöru. Fengnir voru norskir
ráðgjafar til að leggja mat á hverjar rekstrarforsendur
Sogsvirkjunar þyrftu að vera miðað við allt að 12.000 kW
virkjun. Var niðurstaða þeirra sú að 7-9.000 kW stöð með um
átta milljón króna stofnkostnað gæti borið sig, væri miðað við
30.000 manna bæjarfélag.9 Var ljóst að miðað við íbúaþróun
Reykjavíkur liði ekki á löngu uns því marki yrði náð. Til
samanburðar við kostnaðaráætlunina má geta að árið
1927 voru rekstrarútgjöld Reykjavíkurbæjar rétt
rúmar 1,6 milljónir króna.10
Á grundvelli niðurstöðu norsku ráðunautanna
var rafmagnsstjóranum, Steingrími Jónssyni, falið
að vinna að áætlun um virkjunina og útboðsgögn
send átta fyrirtækjum snemma árs 1930. Jafnframt
var þess farið á leit við viðkomandi fyrirtæki að þau
öfluðu lánsfjár til framkvæmdanna.11
LÁNSTRAUST REYKJAVÍKURBÆJAR
Bæjaryfirvöldum, með Knud Zimsen borgarstjóra og
Steingrím Jónsson rafmagnsstjóra í broddi fylkingar, mátti frá
upphafi vera ljóst að fjármögnun svo stórrar framkvæmdar
sem Sogsvirkjunar yrði miklum erfiðleikum háð. Engin
íslensk bankastofnun gæti staðið undir jafn háum útlánum og
þyrfti til verksins og yrði bærinn því að leita hófanna á erlend-
um lánamarkaði.
Ísland var á hinn bóginn ekkert sérstaklega fýsilegur
kostur fyrir lánardrottna. Veður voru válynd í efna-
hagsmálum landsmanna. Kreppan mikla breiddist út um
heimsbyggðina eins og eldur í sinu. Nágrannaríkið Nýfund-
naland rambaði á barmi gjaldþrots. Og síðast en ekki síst var
allt á huldu um hver yrðu afdrif Íslandsbanka, en jafnvel var
talið að erlendir aðilar myndu tapa miklu fé við fyrirsjáanlegt
gjaldþrot hans.12
Það var síst til að bæta lánstraust bæjarins að undanfar-
na tvo áratugi hafði mikil framkvæmdagleði einkennt stjórn
Reykjavíkur. Vatnsveita, vegagerð, gasstöð, holræsakerfi,
rafstöð við Elliðaár með tilheyrandi dreifikerfi og
Reykjavíkurhöfn - allt hafði þetta kostað drjúgan skilding og
að verulegu leyti verið fjármagnað með lánum. Sumar
framkvæmdirnar, s.s. gasstöðin höfðu verið fjármagnaðar
innanlands.13 En oftar hafði bærinn þurft að leita á náðir
erlendra lánardrottna. Var svo komið í árslok 1934 að erlend-
ar skuldir Reykjavíkurbæjar og fyrirtækja í hans eigu námu
u.þ.b. 4,1 milljón króna og voru þær allar fengnar frá dönsk-
um aðilum.14
Í ljósi þessara ytri
aðstæðna, skuldastöðu
Reykjavíkur og smæðar
hennar, mátti teljast
ósennilegt að unnt yrði
að afla erlendra lána án
þess að ríkisábyrgð
kæmi til og skipti þá
engu þótt útreikningar
erlendu sérfræðinganna sýndu að virkjunin væri arðbær fjár-
festing. Staðan í stjórnmálunum var hins vegar með því móti
að á brattann var að sækja við að afla slíkrar ábyrgðar.
Ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar sat við stjórnvölinn
og er óhætt að fullyrða að litlir kærleikar hafi ríkt milli meiri-
hluta sjálfstæðismanna í borginni og leiðtoga
Framsóknarflokksins, Tryggva og Jónasar Jónssonar frá
Hriflu. Höfðu þeir síðarnefndu
lítinn hug á því að koma pólitískum
andstæðingum sínum til hjálpar og
stuðla þannig að enn frekari
efnalegum framförum í höfuðvígi
íhaldsins.
Auk pólitískra markmiða réðu
tvenn meginsjónarmið andstöðu
framsóknarmanna í málinu. Eins
og fram hafði komið í deilunum um
Íslandsbanka nokkru fyrr, var
flokkurinn fremur andsnúinn
erlendu fjármagni og áhrifum
útlendinga á íslenskt atvinnulíf.
Byggðist þetta viðhorf einkum á
þjóðernissinnuðum sjónarmiðum
sem voru arfur frá
s j á l f s t æ ð i s b a r á t t u n n i . 1 5
Jafnframt töldu framsóknarmenn
að slík ríkisábyrgð gæti skert
verulega lánstraust ríkissjóðs,
a.m.k. til skemmri tíma litið.
Sogsvirkjun
Íslenskt fullveldi í 80 ár
SAGNIR ‘ 98
SOGSVIRKJUN Í SMÍðUM
Ísland var á hinn bóginn
ekkert sérstaklega fýsilegur
kostur fyrir lánardrottna. Veður voru
válynd í efnahagsmálum landsmanna.
Kreppan mikla breiddist út um heims-
byggðina eins og eldur í sinu.
Nágrannaríkið Nýfundnaland
rambaði á barmi gjaldþrots.
Ljósafoss áður en virkjunarframkvæmdir hófust.