Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 32

SAGNIR ‘ 9831
„Neyðin er enginn kaupmaður“
landi varð hver einasta tegund íslenskra afurða fyrir miklu
verðfalli og sem dæmi féll verð á saltfiski á Spáni á stuttum
tíma um 30-40%. Það bætti síðan ekki ástandið að sumir
kaupsýslumenn höfðu safnað að sér miklu magni afurða og
voru ekki tilbúnir að taka hið mikla tap á sig og héldu því að
sér höndum. Það varð til þess að verðið lækkaði meira ef eitt-
hvað var og einnig skemmdist töluverður hluti afurðanna.6
Gott dæmi um þetta var ,,krakkið mikla“ árið 1919, þegar verð
á síldarafurðum snarféll. Halldór Kiljan Laxness lýsir ástand-
inu sem þá var í Kaupmannahöfn vel í bók sinni
Guðsgjafaþulu:
,,Mér hefur oft runnið það til rifja,“
skrifaði mér einusinni gamall danskur
kaupsýslumaður vinur minn, ,, að horfa
uppá hin miklu auðæfi sem flutt hafa
verið af Íslandi híngað til Kaupmanna-
hafnar verða að aungvu hér á hafnar-
bakkanum.“ […] Þeir virtust vera að tefla
blindskák sér til skemtunar um auðæfi
Íslands. Þegar komið var frammá sumar var
þessari dýrmætu vöru og einhverju mesta
lostæti heimsins, djúpvíkursíldinni, ekið
burt á stórum prömmum á kostnað
eigenda, og sökt niðrí Eyrarsund.
Semsé gull Íslands, íslandssíldin fræga, aflinn frá því
í fyrra, lá þetta vor (1920) einsog fyrri daginn ýmist í
háum hlöðum undir berum himni og þránaði í sólinni
ellegar í djúpum kjöllurum
þar sem ríkti slík for-
ógnar pest að ekki var
gerlegt að fara þángað
öðruvísi en hafa með
sér öndunarsölt eða
setja upp gasgrímu.7
Það má með sanni segja að hér hafi skynsemin orðið
heimaskítsmát og það bætti heldur ekki ástand mála sú þróun
sem varð þegar ríki heimsins tóku upp verndartolla til að
reyna rétta við viðskiptakjör sín, og draga úr innflutningi.
Þetta hafði einkum slæm áhrif á kjötútflutning okkar til
Noregs og saltfiskútflutning til Spánar. Þessi þróun hafði
mikil áhrif á afkomu bankanna og þá sérstaklega Íslands-
banka. Enda átti hann, m.a. vegna áðurnefndra fjárfestinga,
tæplega 20 milljónir króna útistandandi hjá útgerðar- og
fisksölufyrirtækjum árið 1920 og var það u.þ.b helmingur af
útlánum bankans.8
Einnig hafði stefnan í gengismálum mjög slæm áhrif
á afkomu Íslandsbanka, en allt fram til ársins 1921 var
gengi íslensku krónunnar haldið jafnt þeirri dönsku,
þrátt fyrir að verðbólga hér á landi hafi verið mun
meiri en í Danmörku. T.a.m. hækkaði vísitala fram-
færslukostnaðar um 150% hér á landi á árunum 1914-
17, en einungis um 50% í Danmörku. Þetta varð til
þess að mun meira af gjaldeyrinum fór fram hjá
bankanum þannig að hann varð í auknum mæli að
treysta á erlenda lánardrottna til að geta sinnt yfir-
færslum sínum.9 En honum bar einnig skylda
samkvæmt lögum til að yfirfæra fé fyrir
Landsbankann honum að kostnaðarlausu.
Allir þessir erfiðleikar urðu smám saman til þess að
bankinn komst í þrot síðla árs 1920. Vegna skuldastöðu hans
neitaði Privatbankinn í Kaupmannahöfn að skipta 5 milljón
króna ávísun og sinna öðrum gjaldeyrisyfirfærslum fyrir
hann. Það varð til þess að allar gjaldeyrisyfirfærslur landsins
stöðvuðust um margra mánaða skeið. Bankinn missti traust
viðskiptavina sinna og almenningur kenndi honum um það
hversu illa væri komið í efnahagsmálum landsins, og því
haldið fram að hann væri ekkert annað en útibú frá
Privatbankanum.10 Sem dæmi um minnkandi vinsældir
bankans má nefna tæplega 5 milljón króna lækkun á
innlánum bankans á árinu 1920, en í lok árs 1919 var
staða innlána hjá honum rúmar 12 milljónir króna,
en þann 31. desember árið eftir var hún einungis
tæpar 7,4 milljónir króna.11 Bankaráðið hafði
skiljanlega miklar áhyggjur af þessari þróun og
má sjá það m.a. af því að þann 6. júní 1920
samþykkti það að hinir alþingiskjörnu full-
trúar þess athugi þær árásir sem á bankann
hafa komið sem og starfssemi hans.12
En þessar minnkandi vinsældir bankans
tengdust líka því að flokkaskipun
heimastjórnatímans var að riðlast og ný öfl að
koma til sögu. Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn voru frá upphafi (1916) í
mikilli andstöðu við bankann, þar sem þeir lögðu
annars vegar áherslu á ríkisrekstur og hins vegar á
samvinnurekstur. Eðlilegast væri að fjármálastofnanir væru í
eigu landsmanna sjálfra. Baráttu sína gegn bankanum fléttuðu
þeir inn í sjálfstæðisbaráttuna og nýttu sér þar hina sterku
þjóðernistilfinningu landsmanna.13
LÁNSKJÖR OG RÍKISÁBYRGð
Í beinu framhaldi af þessari kreppu sem herjaði
á landsmenn lagði Bjarni Jónsson frá Vogi fram
frumvarp í lok þingsins árið 1921 sem heimilaði
ríkisstjórninni að taka lán fyrir hönd ríkissjóðs. Eftir meðferð
þingsins voru eftirfarandi lög samþykkt, og tóku þau gildi 27.
júní 1921:
Stjórninni er heimilt að taka fyrir hönd
ríkissjóðs það eða þau lán, sem nauðsyn
er á til að greiða úr peningakreppu þeirri,
sem nú er í landi, og, ef til kemur, til að kaupa
hluti í Íslandsbanka.14
Íslenskt fullveldi í 80 ár
Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn voru frá
upphafi (1916) í mikilli andstöðu við
bankann, þar sem þeir lögðu annars
vegar áherslu á ríkisrekstur og
hins vegar á samvinnurekstur.
Íslandsbankahúsið um 1920.
Skjaldarmerki Íslands frá
1903 og síðar einkennis-
merki Íslandsbanka.