Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1991, Síða 128

Jóhann Hannesson
Úr ræðustefinu, thema, var heimilt að velja þrjú orð og út frá þeim
mátti framkvæma skiptingu ræðunnar. Sú aðgerð nefndist divisio intra.
Einnig mátti kjósa sér ytri sjónarmið, sem voru málefnalega heppileg til
að skipta meginefninu, divisio externa, eða div. extra. Reglur voru um
hvað eina, hversu vinna skyldi einstaka þætti efnisins. Meðal annarra var
sú að sýna fram á að skiptingin væri í samræmi við Biblíuna. Þá voru
ýmis ráð gefin til að prýða ræðumar, omamenta, til að komast heppilega
að orði, gestus concenientia, og til að koma inn viðeigandi spaugi og
skemmtilegheitum, opportuna jocatio.
Ekki var látið sitja við aðferðafræðina eina í artes praedicandi. Menn
tóku líka saman stór söfn af hjálpargögnum, og þau voru víða notuð.
Þeirra frægasta var Summa praedicantium. Það safn var saman tekið á
14. öld af enskum dóminikana, Jóhannesi frá Bromyard. Verkið var
prentað tvisvar fyrir siðbót. Sú útgáfa, sem gerð var í Númberg 1485,
svarar til 3000 blaðsíðna í áttablaðabroti. Hér var um að ræða eins konar
alfrœðibók. Prédikarar gátu flett upp aðalorðum, og þau vísuðu leið að
því efni, sem hann vildi fá nánari vitneskju um, t.d. tiltekna synd eða
dyggð, enda var það mjög almenn íþrótt að lofa dyggðir og deila á lesti.
Artes praedicandi vom einkum verk skólaspekinnar, og náðu sinni
mestu fullkomnun meðan hún stóð í blóma. En hvað skal þá segja um
síðmiðaldir, 14. og 15. öldina? Sökum Svarta dauða standa þær í sérstöðu
á nálega öllum sviðum sögunnar, þótt þessu sé einatt gleymt, jafnvel af
sagnfræðingum.
Áhrifa betlimunkanna heldur áfram að gæta á síðmiðöldum. Þeir héldu
einatt vakningaprédikamir undir bemm himni við hina fomu prédikun-
arkrossa. Ef til vill hefir þess konar prédikun aldrei lagst niður frá því að
krisni var boðuð. Frægir alþýðuprédikarar voru þeir Berthold frá
Regensburg í Þýzkalandi, d. 1272 og Jóhannes de Caspitrano á Ítalíu, d.
1456. Þeir söfnuðu að sér afar miklum fjölda alþýðumanna undir bemm
himni. Þótt Jóhannes þyrfti að nota túlk, þegar hann prédikaði í Þýzka-
landi og Austurríki, gagntók hann alþýðu manna með ræðum sínum, sem
vom latneskar og rammkaþólskar. Þá er Savonarola svo kunnur pré-
dikari að vart þarf að nefna hann hér, en athygli skal vakin á því að hann
var af reglu prédikarabræðra, og að prédikun hans er einhliða spámann-
legur boðskapur til spilltra samtíðarmanna. En prédikun hans sprengdi af
sér hinn liturgíska ramma og mótaðist lítt af ritskýringu. Og þannig var
um prédikun betlimunkanna, að mikið af henni fór fram utan messunnar.
Og í venjulegri söguritun liggur skekkjan einmitt hér, þegar menn segja
að ekki hafi verið prédikað á miðöldum. Þá var þvert á móti mikið
prédikað, en hin þýðingarmesta prédikun klauf sig frá guðsþjónustu
kirkjunnar, sem var að mestu liturgísk.
Þýzku dulspekingamir, þeir Eckehart, Tauler, Suso, Thomas á Kempis
og lærisveinar þeirra tengdu margir hverjir saman dóminikanska
126