Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2000, Qupperneq 95

Málið á Hrafnkels sögu
fyrirbæram. Meðferð á efni verður með ýmsu
móti. Hrafnkels saga segir frá manni sem
stóð mjög í einvígjum og getur um eitt víg
hans og einn bardaga, þar sem margir láta
lífið; þó lýsir sagan engu manndrápi. Þessu er
öðravísi farið í Njálu, enda beitti höfundur
hennar annars konar list og kinokaði sér ekki
við að lýsa allmörgum vígum. Vitaskuld er
langtum meiri hetjubragur yfir Njálu en
Hrajhkels sögu, jafnvel þótt tvær persónur
hinnar síðarnefndu dveljist um árabil í
Miklagarði.
Orðin ein hrökkva ekki til hlítar í því
skyni að skapa sér hugmyndir um málið á
tiltekinni sögu; hitt er ekki síður mikilvægt að
sinna rækilega stöðu orða í setningum, að
gera sér grein fyrir því hvernig orðum er
skipað saman; tiltekið orð sem má kallast
algengt verður gimilegra til fróðleiks þegar
það lendir í nábýli við annað orð, einkum ef
slík samstaða veldur breytingu á merkingum
orða. Hér skal sérstaklega vekja athygli á
nokkrum orðtökum sem era alkunn af Stjórn7
og öðrum lærdómsritum:
Er þá alls gætt, efþín erf
að vita sér einskis ótta vonir;9
allir svara einn vegþ°
að njóta hvorki svefits né matar;11
að ofsa sér til vansa,12
að hafa eitthvað í hendi,
þar sem andlagið er hugstætt orð.13 Sigurð-
ur Nordal bendir réttilega á að nákvæmni sé
mikilvægt atriði í stfl lengri gerðar, en þó
þykir honum sjálfsagt, eins og þegar var
getið, að sú nákvæmni sem birtist í staða-
lýsingum hennar stafi af viðbót. Annað
sérkenni á sögunni er fjölbreytni í orðalagi.
Að hefja búskap heitir 'að setja saman bú',
'gera bú', 'færa bú', 'reisa sér bústað', 'setjast
í bú', sbr einnig ’reisa bæ', 'gera sér bæ', og
'færa á burtu bú'. Hér er að vísu ekki um að
ræða eindregin samheiti, en merkingarsvið
allra í heild er þó svo þröngt að í bók um
samheiti myndu þau lenda í einni og sömu
grein.
Enginn hörgull er á orðum og orðtökum
sem merkja niðurlægingu: 'skömm', 'sví-
virðing’, 'ósómi', 'læging'; 'fara hneykju',
'fara lægra', 'bíða sneypu'. Erjur eru
mikilvægt atriði í sögunni, en um þær er
7Sjá grein mína „Hrafnkels saga og Stjóm.“ Sjötíu ritgerðir helgaðar Jakobi Benediktssyni 20. júlí 1977 ( Reykjavík 1977), bls. 335-343.
^Ummæli skósveins er hann hvetur Eyvind til að forða sér undan Hrafnkatli og flýja vestur að Aðalbóli. Einnig í Stjórn, 533: „oss
þykir alls gætt, ef yðar er.“ og 544: „oss þykir alls gætt, ef þín er.“
^„Veit eg mér einskis ótta von af reiðum Hrafnkels,“ segir Eyvindur. Sjá Stjórn, 447 „er þeir vissu sér áður engis ótta vonir.“ og 500:
„Hann vissi sér engis ótta vonir.“
^„einn veg svöruðu allir að enginn kvaðst eiga svo gott Sámi upp að gjalda.“ Sjá Stjórn, 577: „En þeir svöruðu allir einn veg.“ og
596: „En höfðingjar og allur lýður svaraði á einn veg hans máli.“
1 l„og svo mikla áhyggju hafa þeir frændur að þeir njóta hvorki svefns né matar.“ Sjá: „Fékk honum svo mikils að hann lagðist í
rekkju af og naut hvoki svefns né matar.“ Stjórn, 660,
12„þú munt sitja kyrr að Leikskála, efþú ofsar þér eigi til vansaf segir Hrafnkell við Sám, sem minnir rækilega á ummæli
Alexanders sögu um tvo metnaðarfulla pilta sem töldu sér ekkert of vaxið: „En það varð þeim sem gjamt verður æskunnni að oft
verður ofsað til vansa.“ Hér er snilldarlega að orði komist; skarpar andstæður verða með sögnunum að 'ofsa' og 'vansa', enda eru þær
leiddar af orðunum of og van. Hæðilegt hefur jafnan þótt ef maður miklast svo mikið að hann minnkist við.
13„[...] svo að hann mun brátt vort mál í hendi hafa,“ segir Sámur, þegar Hrafnkell er sloppinn niður í hérað eftir dráp Eyvindar. Hér
er lærður keimur að orðum Sáms. „Þóttust þeir nú fullkomnlega hafa ráð hans í hendi.“ Stjórn 415. „Þóttist þá hafa hans ráð allt í
hendi,“ Stjórn 478.
93