Jökull - 01.12.1985, Side 86

kuldaköst gætu því hafa orsakað framskrið jökulsins og
gætu einhver hinna yngri jökulbergslaga verið þannig til
komin.
Jarðlög frá öndverðri ævi eldstöðvarinnar eru ágæt-
lega varðveitt í suðurhlíðum fjallsins. Par er nokkuð
reglulegur stafli og skiptast á hraunlög og móbergslög,
sem rekja má óslitið allnokkrar vegalengdir. Ár og
jöklar hafa síðar grafið gil og dali í berglagastaflann.
Allvíða hafa yngri myndanir runnið niður dalina. Þann-
ig hefir t.d. hraun runnið niður dalverpið milli Steina-
fjalls og Raufarfells og endar í Lambafelli.
Að norðan er jarðfræðin mun einfaldari. Þar ber mest
á móbergi neðan til, en ofar er stallur í hlíðinni, og taka
þar við hraun, sem runnið hafa ofan úr háfjallinu. Talið
hefir verið, að gossprungur geisli út frá háfjallinu, en
svo er ekki. Hryggir þeir sem liggja í aðra stefnu en A-V
(t.d. Skerin) hafa myndast við, að bergkvika hefir runn-
ið eftir lokuðum eða opnum rásum í jöklinum og nær
undantekningarlaust beint undan halla. Víða á Snæfells-
nesi eru svipuð fyrirbrigði. Allmikið er af unglegum
hraunum, e.t.v. frá síðasta hlýskeiði, og nokkrir gígar
frá svipuðum tíma eru enn varðveittir, þótt sumir séu
farnir að láta á sjá. Tveir slíkir eru á Fimmvörðuhálsi,
og hefir runnið frá þeim eystri og stærri allmikið hraun
niður Skógaheiði. Vestan við jökulinn er fjöldi gíga og
gígleifa og munu flestir vera frá því snemma á síðasta
jökulskeiði eða síðasta hlýskeiði. Bláfell er leifar af
gríðarstórum gíg og hefir hraun runnið frá honum suður
alla Núpsheiði, yfir jökulvana land. Aftur á móti virðast
gígarnir í hryggnum, sem liggur frá Dagmálafjalli vestur
í Hornfell, flestir vera frá síðasta jökulskeiði, enda er
móbergssökkull undir þeim flestum. Frá þeim hafa og
runnið firna þykk kubbabergshraun með bólstra- og
móbergssökklum, sem sýna svo ekki verður um villst að
gosið hefir í jökli. Af þykkt þessara hrauna má sjá, að
jökullinn hefir ekki verið ýkja þykkur. Unglegar mó-
bergsmyndanir eru efst við jökuljaðarinn vestan megin.
Þær leggjast þar ofan á eldri hraun og eru því líklega frá
síðasta jökulskeiði.
Sveinn P. Jakobsson (1979) birti kort af hraunum í
Eyjafjöllum og getur þess, að öll millistig séu til staðar á
milli mikið núinna og lítið núinna hrauna. Hann telur,
að mörg af þessum hraunum séu frá því síðla á síðasta
jökulskeiði eða jafnvel frá því mjög snemma á nútíma,
en önnur gætu verið frá hlýviðrisskeiðum (interstadial)
á síðasta jökulskeiði.
Fá misgengi hafa fundist. Tvö allglögg A-V misgengi
eru á Fimmvörðuhálsi sunnanverðum og er sigið um þau
til norðurs. Vestan jökulsins er allgreinilegur dalur, sem
liggur A-V, milli Arnargilshryggjar og Dagmálafjalls að
norðan og Stórhöfða og Litlahöfða að sunnan. Dalurinn
er um 1,5-2 km á breidd og gosstöðvarnar raða sér að
miklu leyti á dalbrúnina sitt hvoru megin.
Neðarlega í fjöllunum sunnan megin, frá Skálabæjum
austur að Skógaheiði, er allmikið af keilugöngum og
hallar þeim flestum inn undir eldstöðina.
ENDASLEPPU HRAUNIN
Tvö hraun hafa verið talin frá því snemma á nútíma.
Þau eru Kambagilshraun austur og upp af Merkurbæj-
um (2. og 3. mynd) og Hamragarðahraun ofan við
Hamragarða (2. og 6. mynd). Eins og áður er getið,
rannsakaði Guðmundur Kjartansson (1958a) þessi
hraun og taldi þau vera frá því á Búðastigi, um 10.000
ára gömul. Hér verður á ný farið í saumana á þessum
hraunum í ljósi nýrra athugana.
Kambagilshraun á upptök sín í Rauðahrauni, sem er
allstór gjallgígur utan í norðurhlíð Arnargilshryggjar (3.
mynd). Gígurinn nær um 625 m hæð yfir sjó, en er ekki
nema 150 m yfir umhverfi sitt. Hann er um 800 m í
þvermál við ræturnar og opnast til austurs. Gígurinn er
ellilegur í útliti, en jöklar hafa þó aldrei yfir hann
gengið.
Landslagi er þannig háttað, að ofan við Merkurbæina
er aflíðandi hlíð, sem nær frá jafnsléttu og upp í um 300
m hæð. Víða í henni eru þykkar gróðurtorfur, sem þó
eiga í vök að verjast vegna uppblásturs. Þar fyrir ofan
tekur við flati, að mestu gróðurvana með einstaka rofa-
barði og tekur hann nafn af þeim bæjum sem landið
eiga. Syðst er Syðstu-Merkurheiði, þá Mið-Merkurheiði
og nyrst Stóru-Merkurheiði. Lækir skilja heiðarnar að.
Flatinn er um 500 til 700 m breiður og ofan við hann
tekur við aflíðandi hlíð, sem verður brattari er ofar
dregur. Ofarlega í þessari hlíð er Rauðahraun.
Hraunið hefir runnið í krók austan undir gígnum,
milli hans og hlíðar, en runnið svo til norðurs skamman
veg og sveigt síðan í vestur niður hlíðina. Hraunið hefir
streymt niður á flatann milli Merkurár og Syðstu-
merkurár. Guðmundur Kjartansson (1958a) taldi, að
hraunið hefði endað þar sem flatinn tekur við. Úr
gígnum og niður á flatann er glögg hrauntröð, sem
nefnist Kambagil. Á þessum spöl er hraunið úfið, með
þykkum gjallmúgum sem liggja samhliða hrauntröðinni.
Tveir óbrennishólmar eru í hrauninu á þessu svæði.
Annar er langur og mjór og liggur austarlega og ofar-
lega í hrauninu. Hinn er niður undir flatanum og öllu
meiri um sig. Ofan við síðarnefnda hólmann myndar
hraunið allháa og áberandi brún. Þar sem hólminn er,
hefir verið bungumyndaður hóll, sem hraunið hefir
runnið út á og ofan af sitt hvoru megin. Hrauntröðin
teygir sig niður á flatann skammt sunnan við hólma
þennan og hverfur þar í sand.
Á flatanum sést ekki í hraunið nema á stöku stað. Það
er hulið lausum jarðlögum, en kemur aftur fram í
84 JÖKULL 35. ÁR