Jökull


Jökull - 01.12.1985, Blaðsíða 146

Jökull - 01.12.1985, Blaðsíða 146
Við mælingu á seigju hraunsins í Öskjugosi 1961. Trausti notaði álskjöldinn til að verjast hitanum frá glóandi hrauninu. (Mynd: Birgir Kjaran, úr bók hans tyAuðnu- stundir“). leitar svo aftur til yfirborðs eftir sprungum og göngum. Áður höfðu menn talið að lághitinn, eins og háhitinn, væri tengdur kólnandi innskotum og grunnum kviku- hólfum. Þeirri tilgátu hafnaði Trausti, svo og hinni að gufan og heita vatnið væri ættað beint úr kólnandi innskotum. Rannsóknir síðustu áratugina á hlutfalli vetnis og tvívetnis í lághitavatni styðja eindregið kenningu Trausta um lághitann, svo og sú staðreynd að kvikan liggur það djúpt undir sumum helstu lághitasvæðunum að vandséð er hvernig úrkomuvatn ætti að komast í snertingu við hana. Tengsl ganga og sprungna við jarð- hitann eru nú höfð að leiðarljósi við könnun lághita- svæða, í samræmi við niðurstöður Trausta. Hin síðustu ár hafa menn gert sér betur grein fyrir því en áður hvernig lághitauppsprettur stjórnast af því landslagi sem jöklar ísaldar skópu og að þessi orkuuppspretta kunni því að vara skemur en áður var talið. Eldvirkni. Rannsóknir Trausta, Sigurðar Þórarins- sonar og Guðmundar Kjartanssonar á Heklugosinu 1947-48 voru ítarlegustu rannsóknir sem gerðar höfðu verið á íslensku gosi fram að þeim tíma. Þær rannsóknir sem Trausti fékkst einkum við í Heklugosinu voru efna- fræði kvikunnar, framleiðsluhraði í gosinu, flæðieigin- leikar hraunsins, sprengivirkni og eðli gosmakkar, afl- fræði eldgosa og frumorsakir eldvirkni. Trausti sýndi fram á að vatnsgufan í gosinu væri úrkomuvatn sem sigið hefði niður og inn í gosrásina á litlu dýpi, og að í þessu vatni liggi meginorsök sprengi- virkninnar í gosinu. Einnig fann hann að sprengitímabil hófst alltaf innan fárra daga frá nýju eða fullu tungli, en þá eru sameiginlegir flóðkraftar tungls og sólar (á skorp- una í þessu tilviki) mestir. Hann leiddi út líkingu til að meta seigju rennandi hrauns út frá flæðihraða þess, en einnig áætlaði hann seigjuna með því að reka járnstöng inn í hraunið. Þriðju aðferðinni til að áætla seigju beitti hann í Surtseyjargosinu, þar sem hann leiddi út líkingu fyrir sambandi öldulengdar á yfirborði hrauntjarnar og seigju kvikunnar. Allar ákvarðanir á seigju kviku eru mjög erfiðar, en niðurstöður Trausta eru áþekkar þeim sem fengist hafa við síðari mælingar, bæði hér á landi og erlendis. Sama er að segja um niðurstöður hans við mat á hitastigi hraunsins. Trausti reyndi að gera almenna grein fyrir eldvirkni íslands og skipti henni í tvennt: aðaleldvirkni og auka- eldvirkni. Aðaleldvirknin tók yfir sprungugos og dyng- jugos og tengdist beint við samfellt kvikulag undir landinu, en aukaeldvirknin var bundin við megineld- stöðvarnar og tengdist einstökum kvikuhólfum. Hann taldi eldgos verða með ákveðnu millibili þegar skorpan brysti undan skerspennu innan gosbeltanna. Kvikan væri þannig óvirk í myndun gosrásanna. Athuganir síð- ari ára benda eindregið til kvikulags undir landinu, þótt það sé á mun minna dýpi en Trausti hugsaði sér. Sú skipting eldvirkni sem hann aðhyllist var útbreidd á þeim tíma er Heklugosið varð en hefur nú vikið fyrir annarri þar sem sprungugos eru flest talin tengjast kvik- uhólfum, nema á einstökum svæðum gosbeltanna þar sem þau eru líklega beint úr kvikulaginu. Hvort kvikan brýtur sér af eigin rammleik leið til yfirborðs eða spenn- ur í skorpunni opna leið fyrir hana er enn óljóst, og eins víst að orsök og afleiðing skiptist á. Jarðlagahalli. Trausti varð fyrstur til að mæla halla jarðlaga á íslandi það víða að heildarmynd fékkst. Sýndu mælingar hans að víðast halla lögin ekki í átt að núverandi gosbeltum, eins og margir höfðu talið. Not- aði hann þessa niðurstöðu m.a. sem rök gegn fyrstu kenningunni um landrek á íslandi. Núna leggja menn minna upp úr jarðlagahallanum í umræðum um landrek eða plötuhnik á íslandi, einkum þar sem ljóst er að 144 JÖKULL 35. ÁR
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164

x

Jökull

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Jökull
https://timarit.is/publication/1155

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.