Jökull - 01.12.1985, Qupperneq 146

Við mælingu á seigju hraunsins í Öskjugosi 1961. Trausti
notaði álskjöldinn til að verjast hitanum frá glóandi
hrauninu. (Mynd: Birgir Kjaran, úr bók hans tyAuðnu-
stundir“).
leitar svo aftur til yfirborðs eftir sprungum og göngum.
Áður höfðu menn talið að lághitinn, eins og háhitinn,
væri tengdur kólnandi innskotum og grunnum kviku-
hólfum. Þeirri tilgátu hafnaði Trausti, svo og hinni að
gufan og heita vatnið væri ættað beint úr kólnandi
innskotum.
Rannsóknir síðustu áratugina á hlutfalli vetnis og
tvívetnis í lághitavatni styðja eindregið kenningu
Trausta um lághitann, svo og sú staðreynd að kvikan
liggur það djúpt undir sumum helstu lághitasvæðunum
að vandséð er hvernig úrkomuvatn ætti að komast í
snertingu við hana. Tengsl ganga og sprungna við jarð-
hitann eru nú höfð að leiðarljósi við könnun lághita-
svæða, í samræmi við niðurstöður Trausta. Hin síðustu
ár hafa menn gert sér betur grein fyrir því en áður
hvernig lághitauppsprettur stjórnast af því landslagi sem
jöklar ísaldar skópu og að þessi orkuuppspretta kunni
því að vara skemur en áður var talið.
Eldvirkni. Rannsóknir Trausta, Sigurðar Þórarins-
sonar og Guðmundar Kjartanssonar á Heklugosinu
1947-48 voru ítarlegustu rannsóknir sem gerðar höfðu
verið á íslensku gosi fram að þeim tíma. Þær rannsóknir
sem Trausti fékkst einkum við í Heklugosinu voru efna-
fræði kvikunnar, framleiðsluhraði í gosinu, flæðieigin-
leikar hraunsins, sprengivirkni og eðli gosmakkar, afl-
fræði eldgosa og frumorsakir eldvirkni.
Trausti sýndi fram á að vatnsgufan í gosinu væri
úrkomuvatn sem sigið hefði niður og inn í gosrásina á
litlu dýpi, og að í þessu vatni liggi meginorsök sprengi-
virkninnar í gosinu. Einnig fann hann að sprengitímabil
hófst alltaf innan fárra daga frá nýju eða fullu tungli, en
þá eru sameiginlegir flóðkraftar tungls og sólar (á skorp-
una í þessu tilviki) mestir. Hann leiddi út líkingu til að
meta seigju rennandi hrauns út frá flæðihraða þess, en
einnig áætlaði hann seigjuna með því að reka járnstöng
inn í hraunið. Þriðju aðferðinni til að áætla seigju beitti
hann í Surtseyjargosinu, þar sem hann leiddi út líkingu
fyrir sambandi öldulengdar á yfirborði hrauntjarnar og
seigju kvikunnar. Allar ákvarðanir á seigju kviku eru
mjög erfiðar, en niðurstöður Trausta eru áþekkar þeim
sem fengist hafa við síðari mælingar, bæði hér á landi og
erlendis. Sama er að segja um niðurstöður hans við mat
á hitastigi hraunsins.
Trausti reyndi að gera almenna grein fyrir eldvirkni
íslands og skipti henni í tvennt: aðaleldvirkni og auka-
eldvirkni. Aðaleldvirknin tók yfir sprungugos og dyng-
jugos og tengdist beint við samfellt kvikulag undir
landinu, en aukaeldvirknin var bundin við megineld-
stöðvarnar og tengdist einstökum kvikuhólfum. Hann
taldi eldgos verða með ákveðnu millibili þegar skorpan
brysti undan skerspennu innan gosbeltanna. Kvikan
væri þannig óvirk í myndun gosrásanna. Athuganir síð-
ari ára benda eindregið til kvikulags undir landinu, þótt
það sé á mun minna dýpi en Trausti hugsaði sér. Sú
skipting eldvirkni sem hann aðhyllist var útbreidd á
þeim tíma er Heklugosið varð en hefur nú vikið fyrir
annarri þar sem sprungugos eru flest talin tengjast kvik-
uhólfum, nema á einstökum svæðum gosbeltanna þar
sem þau eru líklega beint úr kvikulaginu. Hvort kvikan
brýtur sér af eigin rammleik leið til yfirborðs eða spenn-
ur í skorpunni opna leið fyrir hana er enn óljóst, og eins
víst að orsök og afleiðing skiptist á.
Jarðlagahalli. Trausti varð fyrstur til að mæla halla
jarðlaga á íslandi það víða að heildarmynd fékkst.
Sýndu mælingar hans að víðast halla lögin ekki í átt að
núverandi gosbeltum, eins og margir höfðu talið. Not-
aði hann þessa niðurstöðu m.a. sem rök gegn fyrstu
kenningunni um landrek á íslandi. Núna leggja menn
minna upp úr jarðlagahallanum í umræðum um landrek
eða plötuhnik á íslandi, einkum þar sem ljóst er að
144 JÖKULL 35. ÁR