Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 75

Valerij P. Berkov: Tvímála orðabækur í veröld nútímans
63
Góð tvímála orðabók á ekki aðeins að gefa notendum nákvæm jafnheiti heldur
einnig að skýra frá því sem felst í jafnheitunum. Hér er um að ræða samband menningar
(eða öllu heldur veruleika) þjóðar og tungumálsins en um það samband eiga tvímála
orðabækur að fjalla. Afstaðan á milli orðafars og hins hlutlæga veruleika er gjarnan
afar ólík í tungumálum. Nefna má nokkur einföld dæmi: Hænuegg eru lík á íslandi
og í Noregi og vísast í Zanzibar. Norska orðið furu samsvarar fullkomlega rússneska
orðinu cocHa. Rússar brosa eins og íslendingar, Þjóðverjar eða Frakkar. Hér nægir að
þýða viðeigandi orð yfir á annað mál og frekari skýringar eru óþarfar. Þorri orða er
einmitt af þessu tagi, einkum ef hlutaðeigandi tværþjóðirbúa við lík lífskjörog á sama
menningarsvæði. Ekkert er nýtt við þetta.
Erfiðleikarnir byrja aftur á móti þegar sömu fyrirbæri veruleikans eru ekki fullkom-
lega eins í tveimur málsamfélögum. Hvernig á höfundur tvímála orðabókar að ákveða
hvort þessi munur er mikilvægur, og skuli þess vegna nefndur í orðabókinni, eða ekki?
Til skýringar má taka nokkur dæmi: Sandurinn á íslandi er, eins og allir vita, oftast
dökkur — svartur, brúnn, kolblár o.s.frv. í öðrum löndum, t.d. í Rússlandi, Noregi og
Tyrklandi, er hann ljós — gulur eða stundum jafnvel gulhvítur. Islenskir hestar eru
miklu minni en norskir eða rússneskir. Þar að auki eru þeir hærðari. Er þetta atriði
málinu óviðkomandi eða ekki? Það er heljarmikill munur á sveitaþorpum í Englandi,
Rússlandi, Kína og Keníu. En öll heita þau sveitaþorp. Eru þetta smáatriði sem orða-
bækur eiga ekki að nefna? Maður getur að óreyndu staðhæft að í einhverj um textum séu
þessi smáatriði mikilvægog að textinngeti misskilist ef lesandi þekkirekki þessi atriði.
Munurinn getur verið svo mikill að maður noti jafnvel tökuorð til merkis um að hér sé
um eitthvað að ræða sem er gerólíkt fyrirbærinu í eigin veruleika. Rússneska orðið jiec
er notað um skóga í Noregi, Þýskalandi, Frakklandi, Líbanon o.s.frv., en um skóginn í
Brasilíu notum við orðið cejiBa og um skóginn í Afríku orðið rpKyHrjin (regnskógur,
frumskógur).
Mismunurinn getur enn fremur falist í hlutverki ýmissa menningarlegra fyrirbæra.
Sígilt dæmi er merking nokkurra höfuðhreyfinga sem í Balkanlöndum er andstæð
merkingu þeirra í öðrum löndum. Það að hrista höfuðið þýðir hjá Búlgörum ‘já’ og það
að kinka kolli þýðir ‘nei’. Handarhreyfinguna, sem hjá Georgíumönnum merkir ‘kom
hingað’, túlkum við sem ‘farðu héðan’. Við skulum einnig líta á nokkur dæmi daglegs
lífs á ísiandi og í Rússlandi. Er nóg að þýða orðið hákarl á rússnesku sem nojiapHaa
anyjia (Somniosus microcephalus) án nokkurrar skýringar? Skilst í rauninni allt sem
felst í setningunni: Ég fékk einstaklega góðan hákarl á þorrahlótinul
Munur á hlutverkum sama fyrirbæris í ólíkum málsamfélögum getur verið tiltölu-
lega lítill en engu að síður merkjanlegur. í Noregi heilsast menn miklu sjaldnar með
handabandi en í Rússlandi. Hjá okkur heilsast starfsbræður með handabandi á hverjum
degi, í Noregi aðeins þegar þeir hafa ekki séð hvor annan lengi. Aftur á móti tekur
Norðmaður í hönd þess sem gefur honum gjöf en það er ekki algengt í Rússlandi.
Munur á hlutverki getur verið háður tegundarmun, þ.e.a.s. mun á sjálfum hlutnum.
Portvín þykir t.d. fínn drykkur á Norðurlöndunum, en í Rússlandi er það uppáhalds-
drykkur drykkjumanna af því að það er ódýrt (og að sjálfsögðu lélegt).
Sömu hlutir hafa oft ólíkt táknrænt gildi í ólíkum málsamfélögum — eða hafa slíkt
gildi í einu samfélagi en ekki í öðru. Svartur litur merkir sorg í Evrópu og Ameríku, í