Orð og tunga - 01.06.1998, Qupperneq 77

Valerij P. Berkov: Tvímála orðabækur í veröld nútímans
65
tagi eigi heima í tvímála orðabók. En slíkar efasemdir eiga ekki við rök að styðjast. Góð
tvímála orðabók á jafnframt að vera menningarorðabók því að mörg orð verða aðeins
skiljanleg þegar notandinn fær að vita hvað í þeim felst.
Allar menningarlegar upplýsingar þurfa auðvitað mikið pláss í orðabókum. Segja
má að orðabækur eigi ekki að vera stærri en t.d. orðabók Sigfúsar Blöndals. Ég þori að
halda því fram að tvímála orðabækur nútímans séu ekki eins þrungnar af upplýsingum
og þær ættu að vera, að víða megi spara mikið pláss til þess að bæta við meiri fróð-
leik. I Rússnesk-norskri orðabók minni og síðar í Rússnesk-íslenskri orðabók Helga
Haraldssonar er brugðið á ýmis ráð til að spara sem mest pláss.
Lýsing á málvenju (no. usus) er höfundum tvímála orðabóka mikið vandamál. Orðið
málvenja ber að skilja sem ‘hvemig menn nota orð’. Við skulum taka nokkur dæmi.
í orðabókum er íslenska persónufornafnið þú þýtt á rússnesku með tm, á þýsku með
du, á frönsku með toi o.s.frv. En í þessum málum er málvenjan frábmgðin íslensku og
norsku, t.d. þéra ég alla starfsbræður mína í Norðurlandamáladeildinni í St. Pétursborg
en þúa alla starfsbræður mína í Ósló. í Noregi er lengdarmálið mil oft notað og merkir
‘10 kílómetrar’. Hægt er að segja: Jeg bor halvannen mil fra universitetet eða Han ble
nr. 3 pafemmila (um 50 kflómetra skíðakeppni). Upplýsingar af þessu tagi em teknar
með í Rússnesk-norska orðabók. I Islensk-rússneskri orðabók er skýrt frá því hvað
nafnorðin þorri, einmánuður og fleiri slík þýða, en þar stendur ekki neitt um hvenær
þau eru notuð í nútímaíslensku.
Að mínu mati á tvímála orðabók að vera aðalkennslubók í erlendu máli. Þar af leiðir
að minnsta kosti þrennt:
í fyrsta lagi á góð tvímála orðabók að vera sjálfstætt þýðingartæki, þ.e.a.s. hún á að
innihalda allt sem þörf er á til að notandi geti þýtt texta annaðhvort úr erlendu máli eða
á erlent mál, m.a. tvenns konar málfræði: fyrir afkóðun viðfangsmáls og fyrir kóðun á
markmál.
í öðru lagi er maðurinn ekkert vélrænt þýðingartæki sem á vélrænan hátt framkvæm-
ir sömu aðgerðir í hvert sinn sem leitað er að tilteknu orði í orðabók. Orðabókamotandi
leggur upplýsingarnar á minnið (auðvitað ekki alltaf strax) og getur seinna notað þær,
m.a. þegar hann er að tala erlent mál. Orðabókin á að veita notendum upplýsingar sem
duga þegar á reynir. Ef hún segir erlendum notanda að rússneska orðið ptiýKHH þýði
‘rauður’ er það ekki nóg af því að orðið er aðallega notað um háralit. Annars getur
notandinn þýtt t.d. rauðurfáni sem phrnee 3HaMH í staðinn fyrir þýða það á viðeigandi
hátt með KpacHoe 3HaMH.
f þriðjalagi á tvímála orðabók að hafa kennslufræðilegthlutverk, með öðrum orðum
hún á að hjálpa notandanum við að læra erlent mál og koma í veg fyrir hugsanlegar
villur. í Stórri norsk-rússneskri orðabók eru t.d. öll töluorð skrifuð með tölustöfum
og með bókstöfum í hornklofum, öll sagnorð eru gefin í pörum (ólokið horf/lokið
horf) o.s.frv. Norska orðið intermezzo hefur tvær merkingar: ‘millispil, milliþáttur’ og
‘óþægilegtatvik’, en hið rússneska jafnheiti þess HHTepMetmo er einungis tónlistarorð.
í Rússnesk-norskri orðabók stendur: (mus.; NB ikke fig.).
Við lifum nú á tölvuöld. Tölvan hefur haft gífurleg áhrif á orðabókargerð og hún
hefur valdið byltingu í starfsemi orðabókarhöfunda. Þetta vita allir svo að óþarft er að
fjölyrða um það. En engu að síður er hér nokkur hætta á ferðum. Margt af því sem