Orð og tunga - 01.06.2005, Blaðsíða 26

24
Orð og tunga
ur en aðrar tvímála orðabækur. Þörf erlendra notenda fyrir tvímála
orðabókarlýsingu til skilnings á íslenskum orðum og orðafari gerir
kröfu um víðtækan orðaforða af margvíslegu tagi. Leiðsögn um mál-
beitingu á íslensku útheimtir einnig fjölskrúðugan orðaforða, m.a.
með tilliti til mikilvægis íslenskra nýmyndana frá ýmsum tímum and-
spænis samsvarandi orðafari af erlendum stofni. Hvort sem miðað er
við leiðsögn um málbeitingu eða skýringar á merkingu er ríkuleg þörf
fyrir ýtarlega greinargerð um stöðu og notkun orðanna í orðasam-
böndum af ýmsu tagi. Loks verður að hafa í huga íslenska notend-
ur sem leita leiðsagnar um málbeitingu á markmálinu með atbeina
íslensku flettiorðanna.
1 hefðbundinni prentaðri orðabók birtast flettiorðin að jafnaði í
mynd stafrófsraðaðs orðalista. Sú birtingarmynd gildir einnig að
meira eða minna leyti á vinnslustigi flestra orðabóka, og hafa verð-
ur í huga að oftar en ekki er a.m.k. höfð hliðsjón af flettiorðalista eldri
verka þegar efnt er til nýrrar orðabókar, þótt einnig sé um sjálfstæða
orðasöfnun og orðaval að ræða. Þessi tilhögun veldur því að hið orð-
myndunarlega samhengi orðanna kemur skýrar fram en önnur ein-
kenni sem orðin eiga sameiginleg. Þetta gildir þó augljóslega aðeins
um þá liði orðanna sem stafrófsröðin bindur saman en ekki um bak-
læga liði sem orðin eiga sameiginlega. Takmörkun flettiorðaforðans
með tilliti til orðmyndunareinkenna er því fremur háð yfirsýn um
sameiginlegan forlið en samanburði á orðum með sameiginlegum bak-
lið. Þegar um samsett orð er að ræða mótast ákvörðun um flettugildi
einstakra orða því að takmörkuðu leyti af mati á gildi þeirra gagnvart
samstofna orðum með sama merkingarkjarna.
Önnur meginregla hefðbundinnar prentaðrar orðabókarlýsingar
er sú að hvert og eitt flettiorð eigi sér sjálfstætt og mótað jafnheiti
á markmálinu, eitt eða fleiri. Ef svo er ekki krefst flettiorðið viðeig-
andi skýringar, í mynd umritunar eða alfræðilegrar skýringar á mark-
málinu. Orð sem ekki verða fundin jafnheiti við eða eiga sér óskýr
jafnheiti henta af þessum sökum síður sem flettiorð en orð sem eiga
sér skýra samsvörun. Krafan um mótað jafnheiti í markmálinu veit-
ir einnig aðhald gegn lausum samsetningum í viðfangsmálinu með
gagnsærri merkingu.
Hin formlegu vensl nýtast þannig að drjúgum hluta til aðhalds og
takmörkunar orðaforðans. Öðru máli gegnir oftast um merkingarleg
vensl orðanna. Höfundar og ritstjórar íslensk-erlendra orðabóka hafa