Orð og tunga - 01.06.2011, Page 61

Guðrún Kvaran
Hallgrímur Scheving og tökuorðin
1 Inngangur
Tökuorð og aðlögun þeirra er áhugavert svið frá sjónarhóli þess
sem fæst við hljóðfræði eða beygingarfræði en tökuorð eru ekki síð-
ur áhugaverð frá sjónarhóli þess sem leitar að uppruna þeirra og
veitimáli og stöðu þeirra innan orðaforðans. A meðan á samningu
íslenskrar orðsifjabókar stóð hafði Ásgeir Blöndal Magnússon oft orð
á því við mig og aðra hve snúin tökuorðin gætu reynst og erfið við-
fangs, einkum yngri orðin. í greininni verður því einkum horft til
þessa sviðs orðaforðans.
Einna fyrstur til að safna tökuorðum skipulega á fyrri hluta 19.
aldar, svo vitað sé, var Hallgrímur Scheving, kennari í Bessastaðaskóla
og síðar Lærða skólanum. Ætlunin er að gera stuttlega grein fyrir
orðasöfnun Hallgríms, hvað fyrir honum vakti og hvers vegna hann
safnaði tökuorðum sérstaklega. Fyrir honum virðist einkum hafa
legið að hreinsa málið af orðum sem hann taldi komin úr dönsku eins
og komið verður að síðar. Gerð verður grein fyrir handriti því sem
nefnt er Florilegium og varðveitt er í handritadeild Landsbókasafns-
Háskólabókasafns og eignað er Hallgrími. í 3. kafla verða tekin dæmi
af nokkrum flettum sem Hallgrímur virðist hafa gengið frá í hugsan-
lega orðabók („Uppkast til lexici barbarismorum") en í 4. og 5. kafla
verða bókstafirnir d og g hjá Hallgrími bornir saman við orðabók
Björns Halldórssonar annars vegar (hér eftir BH) og íslenska orðsifjabók
Ásgeirs Blöndals Magnússonar hins vegar (hér eftir ÁBIM) í þeim
tilgangi að skoða hvað þeir höfðu um orðin að segja. Stuðst verður
við Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans (hér eftir Rm) eftir þörfum og
sömuleiðis talmálssafn Orðabókar Háskólans (Tm). Elstu heimildir
Orð og tunga 13 (2011), 51-75. © Stofnun Áma Magnússonar í íslenskum fræðum,
Reykjavík.