Orð og tunga - 01.06.2011, Síða 73

Guðrún Kvaran: Hallgrímur Scheving og tökuorðin
63
dæmi í Rm er frá 20. öld. Hugsanlega hefur orðasambandið einkum
verið notað í talmáli.
HSch skýrir orðið dekk með íslenska orðinu 'þilfar'. ÁBIM merkir
orðið 18. öld og nefnir merkingarnar 'grasbekkur framan við bæjarþil
eða smágrashjalli við hús; grasræma utan við vegarbrún; þilfar á skipi;
skjólþak eða hlíf; hjólbarði'. Orðið telur hann tökuorð úr dönsku dæk
sem aftur hafi fengið það úr miðlágþýsku deck. Af dæmum í Rm að
dæma virðist merkingin 'þilfar' hafa verið algeng á fyrri hluta 19. ald-
ar þegar HSch var að safna til bókar sinnar.
HSch telur datera sama orð og datere á dönsku og bætir við: „ísl.
dagsetja". ÁBIM telur það einnig tökuorð úr dönsku og hefur elstu
heimildir frá 17. öld eins og Rm.
Við orðið debet skrifar HSch einungis: „ísl. skuld". ÁBIM telur
það tökuorð úr dönsku debet sem aftur hafi þegið það úr latínu debet
'(hann) skuldar'. Orðið merkir hann „(nísl)". Elsta heimild Rm er frá
síðasta þriðjungi 19. aldar en vel getur verið að það hafi verið notað í
mæltu máli eitthvað fyrr.
Við doktór stendur hjá HSch: „fyrir: læknir". ÁBIM telur orðið fengið
frá dönsku doktor og hefur heimildir um það frá 16. öld. Heimildir um
merkinguna 'læknir' eru í Rm a.m.k. frá 17. öld en flestöll dæmin eru
um merkinguna 'sérfræðingur, fræðimaður'.
Orðið dómpápi 'fugl af finkuætt' telur ÁBIM tökuorð úr dönsku
dompap sem aftur hafi þegið það úr lágþýsku dömpape, af döm 'kirkja'
og pape 'prestur'. Um það hefur hann heimildir frá 18. öld sem eru
líklegast hinar sömu og í Rm.
Við dont skrifar HSch aðeins „málleysa". Um það hefur ÁBIM
heimildir frá um 1700 í merkingunni 'verk, starf' og í Rm eru dæmi
frá því snemma á 18. öld og allt fram á síðasta þriðjung 20. aldar.
ÁBIM telur það tökuorð úr dönsku dont 'starf, sýslan' sem aftur hafi
þegið orðið frá lágþýsku doond í sömu merkingu (sjá einnig dund í
4.1).
Merkingin hjá HSch við orðið dorri er 'hrútur'. Ekki er ljóst hvers
vegna orðið er á listanum þar sem ÁBIM telur upprunann óljósan og
að ekki sé unnt að benda á samsvaranir í grannmálum. Elstu heimildir
Rm eru frá 17. öld.
Orðið dót telur HSch vera komið úr dönsku dont og skrifar: „hvað
er búið að giöra af d. mínu? - hvað er b. að g. af plöggunum m.?"
ÁBIM hefur elst dæmi frá 19. öld og telur orðið vísast tökuorð úr víxl-
myndum við lágþýsku doond (sjá dund í 4.1 og dont hér rétt ofar). Rm
sýnir að orðið hefur verið vel þekkt í málinu snemma á 19. öld.