Orð og tunga - 01.06.2011, Síða 113

Jón Axel Harðarson: Um orðið járn í fornnorrænu
103
úr hnígandi tvíhljóðinu [eu], voru ritaðar <eárn>, <gegf> og <fleótr>.
Kerfi höfundar FMR virðist byggt á slíkri alhæfingu.
Niðurstaðan er sú að umfjöllun höfundar um orðið járn geti ekki
talizt vitnisburður um upprunalegan framburð hinnar tvíkvæðu
myndar þess. I málsögulegu tilliti fær sú fullyrðing hans ekki staðizt
að ósamandregna myndin éarn sé réttari en íarn. Hún er einungis til
marks um hvernig höfundur og þeir samtíðarmenn hans sem hann
vitnar til töldu hana hafa verið.
3 Fornnorræna orðið ísam
Þetta orð, sem aðeins fá dæmi eru varðveitt um, aðallega í kveðskap,21
samsvarar gotn. eisarn (<ei> = T), fhþ. isarn, isan, fsax. isarn, fe. isern,
isen, iren o.fl. Þessar myndir eru komnar af samgerm. *isarna- hk.
(sjá kafla 4.2). Sumir fræðimenn hafa gert því skóna að germanska
hafi einnig haft myndina *izarna- og hafa þeir rakið fe. iren og jafnvel
fnorr. iárn til hennar22 (seinni myndin hefur verið skýrð þannig að
hún sé orðin til úr *irarn við frálíkingu fyrra r-sins og samdrátt, sbr.
Falk-Torp 1910A72).73 Þessi endurgerð er mjög vafasöm. Hún á ræt-
ur að rekja til þess tíma í sögu málvísinda er orsök víxla óraddaðra
og raddaðra önghljóða innan skyldra orðmynda (eins og t.d. gotn.
aih '(ég) á': aigum '(við) eigum', wisan 'gera sér glaðan dag (í mat og
drykk)' : wizon 'lifa sællífi') var enn ókunn. Norðmaðurinn Sophus
Bugge, sem ruddi braut þeirrar skýringar að fnorr. iárn væri komið
af germ. *izarna-, gerði ráð fyrir eftirfarandi þróun norrænu mynd-
arinnar (1855:250): isarn > irarn > iarn (frálíking) > járn. Hann sagði
upprunalegu myndina, þ.e. isarn, enn til í elztu norsku, og það stað-
festi að hans mati að myndin járn væri yngri en breyting s í r. Það var
ekki fyrr en árið 1875 að danski málfræðingurinn Karl Verner fann
skýringuna á áðurnefndum víxlum óraddaðra og raddaðra önghljóða
(Verner 1876), þ.e. að þau tengdust hreyfanlegri áherzlu indóevr-
21 Sbr. ísarns meipr at rísa (Skallagrímur, lv. 2), v(m es ísarns (som (Þórarinn Máhlíð-
ingur, lv. 4).
22 Hoad 1996:242 gerir enn ráð fyrir þeim möguleika að fe. iren sé orðið til úr *irern,
hliðarmynd af isern „(by assoc. with the var. isen)". Þess má geta að samkvæmt
Bugge (1855:49) olli frálíking því að hin meinta hliðarmynd *irern breyttist í iren
(um þessa mynd sjá nánara hér að neðan).
23 Kock SL 11:288-89 telur þessa skýringu koma til greina. Efasemdir um hana koma
fram hjá Torp 1919:248 og Ásgeiri Blöndal Magnússyni 1989:430. - Tilbrigði sömu
skýringar má finna hjá Krause 1948:27, 44, 50, sem taldi að físl. éarn (> iárn) hefði
við frálíkingu orðið til úr fm. *émrna < germ. *izarna.