Orð og tunga - 26.04.2018, Síða 123

112 Orð og tunga
einhver ofangreindra Fjölnismanna hafi búið til orðið lögreglumaður
sem jafnframt þýðir að sá hinn sami hafi einnig smíðað orðið lög regla.
Það vill svo til að fyrsta heimildin um lögreglumaður, fréttirnar í 10.
hefti Skírnis, er einstakt dæmi bæði í sögu tímaritsins og íslenskrar
mál ræktar. Fréttirnar voru samdar af Jónasi Hallgrímssyni og Kon-
ráði Gíslasyni (Björn M. Ólsen 1891:17–18, Aðalgeir Kristjánsson
2003:45–49). Þar gætir m.a. áhrifa á Konráð frá skrifum og kenningum
Rasmusar Rasks, einkum hvað efnisskipulag varðar, en fréttunum er
raðað eftir skyldleika tungumála við íslensku þannig að fyrst koma
fregnir þeirra þjóða sem tala tungumál fjarskyldari íslensku (sjá
um fjöll un hjá Birni M. Ólsen 1891:17–18 og Aðalgeiri Kristjánssyni
2003:46). Aðalgeir Kristjánsson (2003:46) getur þess til að Jónas hafi
gegnt miklu hlutverki í því hve eldgosum og afleiðingum þeirra er
vel lýst. Á hinn bóginn tel ég að Konráð hafi staðið fyrir smíði orðs-
ins lög regla. Meginrök fyrir því eru þau að orðinu fylgir, innan sviga,
spurn ingarmerki og almenna orðið, þ.e. pólití, sem getur einnig þýtt
‘lög reglu maður’. Tökuorðið er sett innan gæsalappa eins og venju-
legt er í þessum fréttum. Spurningarmerkið gæti e.t.v. táknað efa-
semd höf undanna um merkingarlegt gagnsæi orðsins en þeir láta
þar af leið andi almenna orðið fylgja, lesendum til skilningsauka (sbr.
orð Jóns Sigurðssonar hreppstjóra í 9. nmgr.). Ég útiloka að Jónas hafi
smíðað þetta orð vegna þess að ef svo væri hefði mátt búast við að
hann notaði það í seinni skrifum en það gerir hann ekki (sbr. ofan-
greint). Máli mínu til frekari stuðnings má einnig geta þess að í áður-
nefndri orðabók Konráðs er d. politi (undir Politie) þýtt bæði sem „lög-
regla“ og „lögreglumaður“.
2.3 Orðmyndun
Eins og fram hefur komið sýna heimildirnar m.a. að orðið lögreglumað-
ur er notað fyrst en ekki lögregla eins og hefði mátt vænta.11 Til þess að
11 Annað, mun eldra orð, lögsaga, ber væntanlega einnig að skilgreina sem leitt af
„lengra“ orði, þ.e. lögsögumaður. Orðin tvö koma fyrst fyrir á svipuðum tíma í
elstu íslensku heimildum milli 12. og 13. aldar (sjá ONP, undir lǫgsaga og lǫg sǫgu-
maðr). Samt sem á ður hlýtur lögsögumaður að hafa verið smíðað fyrst, en form gerð
þessa orðs, þ.e. lög + sögumaður en ekki **lögsögu + maður, endurspeglast í öðr-
um indóevrópskum tungumálum á borð við latínu, iudex, fornsaxnesku, ēosago,
og fornháþýsku ēwasago eða ēwasagāri (sjá einnig Benveniste 1969:107–132). Með
öðrum orðum, lögsögumaður kæmi fyrst inn í orðaforða vegna háttsetts hlut verks
hans, það er að segja lögin. Á hinn bóginn er lögsaga afleitt orð einmitt eins og
lat. iurisdictio, bókstaflega ‘það að segja lögin, lögsaga’, er nomen actionis latneska
tunga_20.indb 112 12.4.2018 11:50:49