Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 124

D ó m a r u m b æ k u r
124 TMM 2010 · 3
því að maðurinn velur trúna búa innra með honum, þau eru samofin tilvist
hans í þessum heimi: „Maðurinn trúir vegna þess að hann óttast tómið, hann
óttast tilgangsleysi eigin lífs og allra, hann óttast eigin smæð og vanmátt og
einsemd. Hann óttast dauðann. Hann þarf liðsinni og vernd, huggun og von.
Hann leitar að því grundvallartrausti á tilverunni sem er ekki háð duttlungum
sögunnar …“ (135). Höfundur gengur út frá því að maðurinn eigi enga valkosti
í þessu efni, hann sé knúinn til glímunnar hvort sem honum líkar betur eða
verr, það megi lesa út úr langri sögu mannsins, ekki síst á okkar tímum.
Trúin er samofin mannlegri reynslu, hún er manninum eðlislæg þrá eftir
handanlægum veruleika, eftir huggun. En þarf hún endilega að beinast að
Guði, getur hún ekki beinst að hverju sem er? Árni virðist ekki í vafa um að
trúarleg þrá mannsins geti heldur betur lent á villigötum eins og dæmin sýni á
síðari hluta tuttugustu aldar, hún hefur orðið fórnarlamb skurðgoða. Vísindin
hafa iðulega komið í stað trúarinnar, ástin einnig, pólitískar hugsjónir, hvort
sem það er þjóðernishyggja eða sósíalisminn, listinn gæti verið lengri (68 o.
áfr.). Þrátt fyrir hina sterku þrá innra með manninum eftir lífi, sem felur í sér
markmið og tilgang, bjóðast honum valkostir. Í því efni hefur hann óneitan­
lega verið býsna iðinn við að láta eitt og annað fara að skipta sig öllu máli í
lífinu án þess að svo ætti að vera. Það sem hefur minni háttar tilgangi að gegna
í lífi mannsins fer að skipta hann öllu máli. Í því felst hefðbundin skurðgoða­
dýrkun en skurðgoðið uppfyllir ekki þrá mannsins eftir tilgangi og merkingu
þegar á reynir, þess í stað fellur það yfir hann að lokum og gerir út af við hann.
Árni sýnir með mörgum dæmum hvernig þetta gerist, ofarlega eru honum þar
í huga þær systur markaðshyggja (125 o. áfr.) og neysluhyggja samtímans
(88).
Árni telur að of mikið hafi verið gert úr því að mannfólkið taki trú að skip­
an valdsmanna og höfuðklerka. Trúin er þrá sem býr innst í vitund mannsins.
Í því efni vitnar Árni til heimspekingsins og félagsfræðingsins Max Hork­
heimers (d. 1973) sem var einn af talsmönnum Frankfurtarskólans, hann er út
af fyrir sig ekkert á móti hefðbundnum trúarbrögðum, hlutverki þeirra og
áhrifum „að því tilskildu að menn viðurkenni að þau boða þrá en ekki rétta
kenningu“ (168). Einnig orðað hjá Horkheimer sem „þrá eftir því sem er Allt
annað“ (201). Árni segir að málið snúist um leit „að merkingu og því algleymi
sem leyfir mönnum að komast út fyrir sjálfa sig. Og menn verða að leggja
nokkuð á sig til að höndla þetta. Kannski væri best að skoða trúarbrögðin sem
listform, að minnsta kosti er það vænlegra til árangurs en rökhyggja, ef menn
ætla að komast inn á svið hins heilaga. Finna „hina miklu nærveru“ sem ýmsir
trúmenn kunna frá að segja og gefur þeim traust á að lífið hafi tilgang og
gildi …“ (164–5). Það er því „gott að trúa. En ekki hverju sem er og ekki
hvernig sem er“ (138).
Reynslan var einmitt leið þess tímamótaguðfræðings upplýsingartímans
sem nefndur hefur verið faðir nútímaguðfræði, Friedrichs Schleiermachers,
prófessors í guðfræði við Humboldtháskólann í Berlín (d. 1834). Hann var
áhrifavaldur á rómantíska guðfræði Fjölnismanna eins og vel kemur fram í