Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Síða 125

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 3 125
Ferðasögu Tómasar Sæmundssonar sem hitti Schleiermacher í Berlín. Hann
skrifaði þessi spámannlegu orð í bréfi til vinar síns: Skyldi hnútur sögunnar
rakna þannig að kristindómurinn lendi í slagtogi með lágkúrunni en raunvís­
indin með vantrúnni? Þessi orð Schleiermachers eru nú letruð stórum stöfum í
nýbyggingu guðfræðideildar Humboldtháskólans í Berlín og segja mikið,
einnig nú tveimur öldum síðar. Sá kristindómur sem blasir við sjónum fjöldans
er iðulega kristindómur sem hefur orðið lágkúrunni að bráð og þau raunvís­
indi sem við blasa í þessu samhengi hafa lengst af verið í slagtogi með van­
trúnni. Slíkar alhæfingar eru til umhugsunar.
Rómantíska guðfræðin á nítjándu öld hafði mikil áhrif á myndlist þar sem
maðurinn er ýmist að upplifa hina fögru og svipbrigðaríku náttúru sem er
samofin veruleika skaparans eða hann er einn á óendanlegri strandlengjunni
með ógnvekjandi úthafið fyrir augum, hann er lítill depill í víðáttumiklu fjall­
lendi eða ofursmátt kríli í klettaklungri. Smæð mannsins og umkomuleysi –
ekki synd hans – eiga að vekja og afhjúpa þörf hans fyrir guðdómlegan veru­
leika sem tekur hann upp að brjósti sér og veitir honum huggun í ráðvilltum
heimi. Einn þeirra sem hefur haldið á lofti guðfræði Schleiermachers á tuttug­
ustu öld var Paul Tillich sem Árni Bergmann fjallar lítið eitt um. Tillich var
eins konar guðfaðir Frankfurtarskólans þar sem hann kenndi heimspeki uns
honum var vísað úr landi vegna mótmæla sinna gegn nasismanum. Á undan­
förnum árum hefur Jürgen Habermas (grand old man Frankfurtarskólans í
nútímanum) fært rök að gildi trúarinnar í nútímasamfélagi og hafa þær skoð­
anir vakið mikla athygli.
Í guðfræði sinni gerir Tillich greinarmun á „guðdómi ofar öllum trúar­
brögðum“ og „guðum trúarbragðanna“. Hann talar ekki um Guð í anda Fyrstu
Mósebókar sem mann sem býður til glímu á förnum vegi. Guðdómurinn
sjálfur (Sein selbst, Being itself ) hefur engin nöfn en guðir trúarbragðanna bera
mörg nöfn og koma fram hver með sínum hætti. Guðir trúarbragðanna, þar
með gyðing­kristinna trúarhefða, taka breytingum frá einum tíma til annars.
Ofar þeim er guðdómurinn, hinn leyndi Guð sem gefur sig til kynna í öllu
sem til er, innan allra trúarbragða, og í menningu og listum, hvarvetna er hann
nærri í þrá mannsins til þess veruleika sem er utan seilingar en samt drif­
krafturinn í lífi hans og skiptir hann öllu máli (ultimate concern): hann er
hugrekkið sem hann þráir í ótta sínum, ástin sem hann þráir í firringu sinni,
lífið sem hann þráir í vitund sinni um forgengileika lífsins. Sá guðdómur sem
er hinn eiginlegi Guð og jafnframt „Grunnur tilvistarinnar“ (Ground of Being)
er sá Guð sem málið snýst um.
Í bók Árna Bergmanns er þessi strengur einnig sleginn. Hann kemst þannig
að orði: „Nútímamaðurinn leitar inn á við í sinni glímu við Guð, það er mjög
skiljanlegt. En hann er varla sáttur við að vera einn á ferð og honum er ekki
nóg að vita af öðrum mönnum í svipaðri leit. Honum finnst einatt að Guð þegi,
en samt kallar hann á Hann sem er eitthvað annað en við sjálf en á um leið
heima í okkur, er hluti af því undri sem vitund okkar er“ (171).
Sú hugsun er höfundi nærri að Guð nálgist manninn ekki utanfrá heldur sé