Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 3 139
Það var í febrúar 1955 sem Helgi Tómasson (geðlæknir Snótar) tjáði Jóni að geð­
klofi Snótar væri líklega arfgengur og að Jón væri einnig „schizoid“ að upplagi. […]
Samkvæmt sálfræðinni hefur geðklofalík persónuleikaröskun meðal annars í för
með sér tilfinningakulda, litla getu til að tjá hlýju og ástúð. Þá eiga þeir sem henni
eru haldnir einnig erfitt með að taka gagnrýni annarra. Þeir kjósa oftast starfsvett­
vang sem kefst einangrunar frá öðrum – eins og Jón í tónsmíðum sínum – en eiga
innra tilfinningalíf sem stjórnast af sterku ímyndunarafli, stórum draumum og
hugsjónum. (Bls. 282)
Hér er kannski komin skýringin á því munstri sem einkenndi samskipti Jóns
við samferðamenn sína. Gott dæmi er samband þeirra Páls Ísólfssonar, sem var
samtíða Jóni í námi í Leipzig. Í upphafi voru þeir nánir vinir, en smám saman
þreyttist Páll á skapsveiflum og ofsa Jóns, sem túlkaði það sem undirferli og
svik af hálfu Páls. Páll var góður organisti sem kaus að starfa að uppbyggingu
tónlistar á Íslandi og fáir hafa starfað af jafn miklum heilindum á þeim vett­
vangi. Og Páll gerði hvað hann gat til að skapa sínum gamla vini tækifæri hér­
lendis – kom honum til dæmis í stöðu tónlistarstjóra hjá Ríkisútvarpinu sem
Jón sinnti mjög stopult. Sambandi þeirra lauk með vinslitum en í heimildum
er ekkert sem bendir til þess að Páll hafi ekki verið heill í vináttunni á meðan
hún stóð.
III.
Árni Heimir fer þá leið að nota línulega frásögn í aðalatriðum; það er að segja,
hann segir mjög nákvæmlega frá ævi Jóns þar sem einn atburður rekur annan
og hann hefur raunar frásögnina nokkru áður en aðalpersónan sjálf stígur
fram á sviðið. Árni fer hér í smiðju til reyndra ævisagnaritara, bæði í nálgun
við viðfangsefnið og frásagnaraðferð. Þórunn Erlu­Valdimarsdóttir og Guðjón
Friðriksson hafa til dæmis bæði beitt því með ágætum árangri að bregða upp
stuttri, skýrri mynd strax í upphafi bókar sem leiðir lesandann inn í söguna –
Þórunn til dæmis í sögu Matthíasar Jochumssonar og Guðjón í sögum Jóns
Sigurðssonar, Hannesar Hafstein og Einars Benediktssonar. Árni gerir þetta
líka og myndin sem hann bregður upp er bæði lýsing á landslagi – því landi
sem alið hefur báðar ættir Jóns mann fram og manni – og af föður Jóns
ungum, hreppstjórasyninum Þorleifi Jónssyni, sem er að leggja af stað að
heiman til að setjast á skólabekk í Lærða skólanum í Reykjavík. Þessi upphafs­
mynd er táknræn. Atburðurinn markar tímamót, ungur maður er á leið úr
dalnum sínum til borgarinnar. Þéttbýli er að verða til, vísir að borgaralegri
menningu sem var forsenda þess að tónlist gæti dafnað á Íslandi – brottflutn­
ingur og menntun foreldranna var því forsenda þess að tónskáldið Jón Leifs
gæti orðið til. Því má heldur ekki gleyma að Ragnheiður Bjarnadóttir, móðir
Jóns og systur hennar voru betur menntaðar en stúlkur almennt á sinni tíð – og
kannski þar sé að einhverju leyti lykillinn að furðufuglinum Jóni Leifs.
Reyndar má segja að Jón Leifs sjálfur hafi einmitt átt stóran þátt í því að sérstök