Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Síða 141

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2010 · 3 141
lega alltaf samkvæmur sjálfum sér og trúr ætlunarverki sínu, sem var að endur­
reisa norræna menningu og breiða út hróður hennar. Margir túlkuðu þetta
sem daður við nasisma, sem vonlegt er, en ræturnar liggja miklu aftar, í
bernsku hans á tveimur fyrstu áratugum 20. aldarinnar, löngu áður en Hitler
og hans kenningar höfðu rutt sér til rúms í Þýskalandi.
Tónverk Jóns hljómuðu nýstárlega á sínum tíma en þegar betur er að gáð eiga þau fátt
skylt við meginstrauma módernismans og verða ekki dæmd út frá forsendum hans.
Tónlistin er samspil þriggja ólíkra þátta. Efniviðurinn og hugmyndirnar eru að sínu
leyti gamaldags en útfærslan sjálf aftur á móti einkar frumleg. Þar er engu líkara en
að Jón hafi tekið mið af tilraunum ýmissa jaðartónskálda á þriðja áratugnum sem
þó ætluðu sér allt annað en hann með tónlist sinni. (Bls. 170)
Hvað snertir hugmyndirnar að baki verkunum er Jón fyrst og fremst afsprengi
rómantíkurinnar, verk hans eru gegnsýrð þjóðerniskennd og sterkri upplifun
á náttúrunni. Jón var síðrómantíker í eðli sínu og grunnur verka hans yfirleitt
hefðbundnir hljómar þar sem hrein fimmund og tíð skipti milli dúr­ og
mollþríundar er eitt helsta einkennið – þótt oft hlaði hann ofan á hljómana
sjöund eða níund. Enda gerðist það á tímum módernismans í kringum 1950 að
allt í einu voru verk hans ekki lengur framúrstefnuleg og hneykslanleg, heldur
orðin gamaldags og hlægileg. Verk Jóns fengu svo uppreisn æru á síðustu árum
20. aldarinnar og hafa síðan verið flutt oft og víða. Líklega skipti þá mestu að
áhugi fólks óx á verkum sem brutu í bága við hin ströngu form módernismans
– Árni nefnir tónskáld eins og t.d. Arvo Pärt og Henryk Górecki. Verk Jóns
voru því flutt vegna áhuga á þeim sjálfum en ekki vegna þrýstings frá tón­
skáldinu – og færni hljóðfæraleikaranna hefur farið vaxandi. Verk Jóns Leifs
hafa því hætt að standa einsog ókleifur hamar í landslaginu.
Það er greinilegt að þegar Árni segir frá og greinir tónlist Jóns Leifs er hann svo
sannarlega á heimavelli; tónlistin verður sprell­lifandi og allt að því heyranleg
í þeim köflum – enda er Árni alvanur því að lýsa tónlist með orðum og opna
heim hennar fyrir jafnt leikum sem lærðum. Hann lýsir völdum verkum í sér­
stökum römmum í bókinni þannig að þær lýsingar standa sem sjálfstæður
texti: Fyrst er kantatan Þjóðhvöt, þá er vögguvísa handa Líf við ljóð Jóhanns
Jónssonar, Þey, þey og ró, Orgelkonsertinn er næstur, Edda I – Sköpun heimsins,
Sögusinfónían, sviðsverkið Baldr, kórverkið Requiem, og sönglagið Torrek, sem
Jón samdi á sama tíma til minningar um Líf og síðast Eddu­óratórían í heild
– sem Jón lést frá ókláraðri.
Allar eru þær greinargóðar og skýrar og gera tónlistina ljóslifandi.
Um Torrek segir Árni:
Jón hlaut að leita fanga í Sonatorreki Egils Skallagrímssonar til að endurspegla til­
finningarnar sem brutust um í brjósti hans. Torrek fyrir tenór og píanó er tregróf
föður sem er viti sínu fjær af sorg. Kaldhamraður stíllinn fellur vel að ljóði Egils