Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 29

tmm
bls. 27
Lausn undan sögunni
íslendingar hafa ekki mikla reynslu í að gera
upp söguna. Þeim finnst þeir mæta til leiks í
nýjasta nútímanum án nokkurra skuldbindinga.
Þetta má sjá af nýafstöðnum umræðum um
sekt hins meinta kommúnista Halldórs Lax-
ness. Þar var sektin aukaatriði. Aðalatriðið var
að Halldór Laxness var sekur. Umræðunum var
fremur ætlað að búa til sekt en að draga fram
veruleika sektarinnar. Þessi staðhæfing skýrist
betur þegar Krabbagangur er lesinn. í fyrsta lagi
ber bókin vitni þeirri virðingu fyrir heimildum
sem áralöng umhugsun um sektina hefur alið
af sér í Þýskalandi. Ef einhver er talinn sekur
verður að reka málið gegn honum með hald-
bærum rökum, nákvæmni er þörf. Þetta dregur
Grass fram með smásmugulegum lýsingum á
ævi kafbátaforingjans sem sökkti Wilhelm
Gustloff og með því að rekja aðdragandann að
því að skipið var nefnt í höfuðið á nasístaflokks-
manninum Wilhelm Gustloff eftir að hann var
ráðinn af dögum af gyðingi í Sviss. Þessi ná-
kvæmi er afar vanmetinn þáttur í skáldskap en
er algerlega ómissandi í bók sem þessari. En
fyrst og fremst dregur hann fram vægi fortíðar-
innar með því að segja söguna í gegnum tvær
raddir sem takast á um málefni Wilhelms Gust-
loffs á netinu. Önnur röddin er nýnaslsk, hin er
gyðingleg, síonísk. Báðar raddirnar nota
mælskufræðikæki sinnar orðræðu. Með þeim
nær Grass mætavel að sýna að þegar rætt er
um sögulega sekt er mikilvægara að leiða fram
öll gögn í málinu en kveða upp dóm. Harmleik-
urinn hefst þá fyrst að dómsorðið er kveðið
upp - eins og sýnir sig þegar raddirnar stíga út
úr sínum stafræna heimi og taka á sig efnislega
mynd.
í öðru lagi dregur Grass fram veruleika sekt-
arinnar með því að tefla fram söguhetju, Peter
Pokriefke, sem hefur ekki sterka meiningu um
sekt og sakleysi. Kannski mætti segja að hann
sé táknmynd fyrir þá manngerð sem Evrópubú-
ar eru nú að reyna að hrista af sér með hægri-
dugnaði sínum og ákalli um að „tekið verði til
hendinni". En sögusamúðin er hans. Þegar
mælskulist síonisma, nasisma og stalínisma
lifnar skyndilega við á spjallrásum netsins hjá
yngstu kynslóðinni í upphafi 21. aldar veit mað-
ur að þessi uppkokkaða öfgastefna er ekki að-
eins hjákátleg. Hún er hættuleg því hún vill
halda áfram réttarhöldunum. Lýsa yfir sekt og
sakleysi. Skipta heiminum í júða og ættjarðar-
vini, bolsévísk óargadýr og ástvini frelsisins.
Flóttafólk
Eftir svo sem áratug verða aðeins örfáir á lífi í
Þýskalandi sem muna flóttann úr austrinu. Rétt
áður en þessum kafla í lifaðri reynslu kynslóð-
anna lýkur skrifar Grass verk sem leitast við
ekki endilega að rétta hlut þessa fólks, því í eðli
sínu getur það enginn, heldur draga fram enn
og aftur að óbreyttir borgarar liðu alltaf í seinna
stríði. Þar skipti engu hvort öxulveldi eða
bandamenn áttu í hlut. Það skiptir meiru að
túlkun þessara atburða snúist ekki upp í rétt-
lætingu fyrir voðaverkum nú á 21. öldinni. Hins
vegar telja margir í Þýskalandi að bók Grass sé
einmitt lóð á vogarskálar nýs sjálfsskilnings
Þjóðverja sem miðist fremur við fórnarlambið
en böðulinn. Því er haldið fram að mörgum vin-
sælustu bókum síðari ára eftir þýska höfunda
sé ætlað að breiða yfir sektina. Þar ber fyrst að
nefna Krabbagang en einnig bók Bernhards
Schlink, Lesarinn (Der Vorleser 1997, fsl. þýð-
ing Arthúr Björgvin Bollason 1998) sem varð
mikil metsölubók um heim allan, ekki síst í
Bandaríkjunum. Þess má einnig geta að sagn-
fræðingar hafa einnig tekið þetta efni upp nú
nýverið. Dæmi um það er bók eftir Guido
Knopp sem skrifaði merkar bækur um nasis-
mann: Hjálparkokkar Hitlers (Hitlers Helfer) um
SA og SS-sveitirnar og Stríðsmenn Hitlers
(Hitlers Krieger) um þýska herinn, Wehrmacht.
Nýjasta bók hans Flóttinn mikli (Die grolJe
Flucht) er átakanleg frásögn af voðaverkum, of-
beldi og hefndarþorsta sem keyrirá köflum svo
um þverbak að maður verður að leggja bókina
frá sér.
Grass er hins vegar langt í frá á þessum
gleymskuslóðum, það er misskliningur. Nýlega
kom til að mynda út á íslensku önnur bók um
örlög flóttafólksins, Hinn týndi (Der Verlorene
1998, ísl. þýðing Árni Óskarsson 2001) eftir
Hans-Ulrich Treichel sem segir frá fjölskyldu
sem er líkt og lömuð eftir að foreldrar týna
barni sínu á flóttanum. í frábærum ritgerðum
um skáldskaparfræði sína hefur höfundur reif-
að þann doða og þann þunglyndislega andblæ
sem vofði yfir heimilum flóttafólksins. Sögu-
laust, slitið úr samhengi við fortíð sína reyndi
það að gleyma sér í vinnu á milli þess sem
heimahagakvöld voru haldin þar sem gamla
Alexander Marínesko, skipstjóri
sovéska kafbátsins sem sökkti
Wilhelm Gustloff.
málið var talað, eldaður matur frá heimaslóðun-
um og rifjaðar upp sögur sem alltaf voru þær
sömu því það gerðist ekkert nýtt í veröld þess
brottflúna. Tíminn hafði numið staðar. Þannig
eru líka þær persónur sem Grass sýnir í sinni
bók. Þær eru flestar dapurlegar strengjabrúður
mælskulistar stjórnmálahreyfinga 20. aldar,
Fólk sem talar eins og það heldur að það myndi
hafa talað ef það hefði verið uppi á árunum
1933-1945. Tvennt getur forðað okkur frá slíkri
eilífri endurtekningu þess sama: Nákvæm
skoðun þeirra gagna sem við höfum um sög-
una og fordómaleysi andspænis gerendum
sögunnar sem geta hvorki verið sekír né sak-
lausir lengur í augum annarra en okkar sem nú
lifum.
Kristján B Jónasson (f. 1967) er útgáfustjóri Forlagsins.