Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Qupperneq 51

tmm bls. 49
Guja Dögg Hauksdóttir
Landslag hugans - staðir og staðleysur
Skynjun og skilningur á umhverfinu: náttúran og mannanna verk
Lestur landslags og skynjun umhverfis stendur
í beinum tengslum vlð heimsmynd mannsins á
hverjum tíma. Skilgreining staða, notkun þeirra
og verðmætamat hefur þannig breyst umtals-
vert frá sjálfhverfri og lokaðri heimsmynd mið-
aldanna, eða skáldlegum útivistaráhuga róman-
tíska tímabilsins, til okkar daga þegar leyndar-
dómar geimsins og hafanna hafa verið af-
hjúpaðir í anda módernisma og tilvist margra
staða er beinlínis ögrað í nánustu framtíð.
Meðvitundin um samhengi landslags, hug-
myndafræði og manngerðs umhverfis hefur
ekki verið fyrirferðarmikil hérlendis, enda er
ekki svo ýkja langt síðan tilgangur allflestra
bygginga og mannvirkja á íslandi einskorðaðist
við grunnþarfirnar, þ.e. að veita skjól gegn veðri
og vindum, koma mönnum klakklaust yfir ár og
læki eða fiski úr báti á land.
Byltingin sem rómantík síðari hluta 19. aldar
bar með sér, ekki síst hvað varðar viðhorf til
náttúrunnar, virðist þannig ekki hafa skilað sér
til íslands eins og annarra landa vestrænnar sið-
menningar, nema helst í bókmenntum og að
einhverju leyti í málverkinu.
Þess vegna lítur Kleppsvegurinn til dæmis
út eins og hann gerir - með fráhrindandi iðn-
aðarskemmur sem loka á öll tengsl við hafið
og byrgja Esjusýn, og þess vegna litast um-
ræðan um flugvöll í Vatnsmýri af baráttunni
um vald frekar en hugsjónum um framtíð
borgarinnar.
Að sönnu er hér fátt gefið með tilliti til veð-
urfars og auðlinda jarðar. Skapbrestir og
grimmlyndi náttúrunnar verða ekki auðflúin
sem veldur kannski þessum blendnu tilfinn-
ingum íslendinga til þess að nýta hana til ynd-
isauka: Það eru hin sífellda barátta við náttúru-
öflin og svo fáar stundir sátta og samvinnu
sem gefa tóninn, þótt fagurt sólsetur eftir
lygnan dag geti slegið mann eitt augnablik út
af laginu.
Sjálfsmynd þjóðar
Við upphaf síðustu aldar málaði Jóhannes
Kjarval úfið hraun og draumkenndan mosa og
miðlaði með myndum sínum iðandi lífi af öll-
um heimum. Hann þótti hálfbrjálaður og upp-
fyllti að fullu mýtuna um ruglaða listamanninn.
Halldór Laxness skrifaði á svipuðum tíma um
óvenjulega einstaklinga, einslags myndlíking-
ar umhverfis síns og náttúruaflanna. Hann
gekk að vísu snyrtilegar til fara og kunni sig
eitthvað betur, en þeir áttu það þó sameigin-
legt að draga upp sjálfsmynd þjóðar, gefa
henni ramma til að styðja sig við og spegla sig
í, á tímum vaxandi meðvitundar um eigin sér-
stöðu og ágæti meðal annarra sjálfstæðra
þjóða.
Erlendis voru menn uppteknir af því sama:
Rithöfundar, málarar og pólitískir hugsuðir
beittu sér til dæmis fyrir stofnun þjóðgarða, þar
sem sérkenni náttúru hvers lands var ætlað að
hlutgera einkenni þjóðarinnar og blása krafti og
hugprýði í landsmenn. Vaxandi hópur ferða-
manna lét sig vosbúð í tjöldum og frumstætt
nesti engu varða í leit sinni að innblæstri frá
jöklasýn og bláum stöðuvötnum og skrifaði
innilegar lýsingar heim,
Rótgróinn menningararfur þessara þjóða
veitir þó framúrstefnu nýrra hugmynda ákveðið
aðhald, þannig að fortíðin er aldrei flúin með
öllu, heldur fléttast inn í og litar nýja tíma.
En það er eins og þessi vitundarvakning hafi
hrundið ólíkri atburðarás af stað hér á íslandi:
við nýja og ferskari sýn á land og þjóð virðist
sem öllum eldri farangri hafi glaðlega verið
kastað fyrir róða í ákafanum. Má kannski segja
að frá þessum tíma hafi Islendingar verið á
fleygiferð inn í framtíðina og litlu skeytt um það
sem hlaupið var frá.
Á uppdrætti Frakkans V. Lottin (mynd 1) má
sjá Reykjavík árið 1836. Á uppdrættinum sést
grunnform þessa vaxandi bæjarstæðis ákaflega
skýrt. Aðeins tvær götur eru í bænum að heita
má, Aðalstræti og Hafnarstræti, á reitnum sem
markast af Læknum til vesturs, Tjörninni til
suðurs og grýttri brekkunni til vesturs, þar sem
Grjótaþorpið er. Hafnarstræti (í þá daga
„Strandgade") liggur meðfram náttúrulegu
formi víkurinnar, þar sem þorri verslana bæjar-
ins sameinast um að skjóta kryppu við norðan-
áttinni og ógnandi hafinu. Þráðbeinar líflínur
viðarbryggja koma sjávarfanginu rétta leið inn í
búðirnar. Aðalstræti stendur hins vegar þvers-
um inn í landið. Við þá götu er unnið samvisku-
samlega að iðnaði og einnig stendur þar