Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 36

Þorfinnur Skúlason
Frá Kaupþingi til Casablanca
Nokkrar undirstöður nýrrar heimsmyndar
Eftir snúninginn í hringhurðinni stend ég inni á
flísalögðu gólfi. Fyrir framan mig er mannlaust
móttökuborð, þar að baki er glerveggur sem
lokar af helming hæðarinnar. Ég stend kyrr fá-
ein vandræðaleg augnablik en tek þá eftir hópi
fólks handan við glerið. Sumir standa og halda
á blöðum, aðrir sitja þétt hlið við hlið á bak við
flata skjái. Allir eru spariklæddir.
- Það hlýtur að vera veisla í verðbréfahöllinni í
dag, segi ég.
- Það held ég ekki, segir félagi minn sem er far-
inn að færa sig nær hringhurðinni á ný. Allir
dagar eru veisludagar þegar þú ert í verðbréfa-
bransanum.
Við áttum okkur á því að við erum að villast
og forðum okkur út. Við erum þegar farnir að
vekja eftirtekt fólksins.
[slenska þjóðin gekk á undraskömmum tíma
inn í veröld verðbréfa og markaðshugsunar
undir lok síðustu aldar. Með þeirri inngöngu
breyttust ýmis viðhorf og gildi sem áður höfðu
verið talin góð og gild og ný komu í staðinn. Við
föðmuðum öll sem eitt að okkur nýja strauma
undir merkjum gamallar ungmennafélagshug-
sjónar „allir með"! Drifkrafturinn var sú nýja
staða sem komin var upp, almenningur gat
eignast peninga án þess að vinna fyrir þeim á
hefðbundinn hátt. í stað þess að sitja á bak við
skrifborðið frá níu til fimm gátu skrifstofuþræl-
ar sent peningabúnt í sinn stað til vinnu á
morgnana sem kom sílspikað heim að kvöldi
eftir ávaxtarsaman dag í kauphöllinni. Og sög-
urnar hófust á loft. Starfsmenn bankanna
fengu starfsmannabréf sem gáfu hundraðþús-
unda króna ávöxtun á mánaðartíma á meðan
menn á bláum frottesloppum drógu inn árslaun
forstjóra yfir kaffibolla að morgni úr kauphöllum
á Netinu. Vöxturinn var óstöðvandi, gullgerðar-
vélin var loksins fundin. Áþekkar sögur voru á
allra vörum í öllum fermingarveislum, jólaboð-
um og afmælum.
í kjölfarið fóru verðbréfasalar að skjóta upp
kollinum á besta tíma á sjónvarpsskjá. Þar tí-
unduðu þeir kosti og lesti fyrirtækja og lögðu
faglegan heiður sinn að veði í veðmálinu um
framtíðarvöxt þeirra. Erlend lán höfðu sjaldan
verið hagstæðari og ef ekki var hægt að
„kassa" inn á fyrirtækjavexti óx féð af sjálfu sér
vegna gengisbreytinga og vaxtamismunar. Ný
kynslóð kom út á vinnumarkaðinn sem fékk
þau skilaboð frá umhverfinu að gera ætti kröfur
til hlutdeildar í ágóða fyrirtækja og að vinnu-
staðurinn væri eins konar sérútbúin félagsmið-
stöð þar sem ætti fyrst og fremst að vera gam-
an. Leikurinn væri það dýrmætasta sem hver
einstaklingur hefði að færa fyrirtæki sínu, óheft
hugmyndaflæði væri lykillinn að auðlegðinni.
Að endingu fór vélin að hökta. Verðbréfasalarn-
ir hurfu af skjánum jafnskjótt og þeir birtust
þegar spár þeirra um plústölur urðu að sífellt
meiri mínus. Margir vöknuðu upp við vondan
draum eftir að hafa lagt lánsfé að veði í kapp-
hlaupi fyrirtækjavaxtar. Erlend lán urðu óhag-
stæð og allir kepptust við að koma verðmætum
sínum í skjól áður en nokkrir rigningardropar
yrðu að úrhelli. Á vinnumarkaði tók jakkafata-
grár veruleikinn við af jogginggallabláum
draumnum, gömlu lögmálin virtust óhagganleg
eftir allt.
Þó að almenningur væri munaðarlaus eftir
fall verðbréfamarkaðanna var hann ekki arflaus.
Þátttakan í verðbréfaleiknum arfleiddi samfé-
lagið að nýrri hugsun, hugsuninni um að lífið sé
nokkurs konar markaður. Nú hnitar markaðs-
hugsunin um flesta þætti mannlegs lífs og
teygir sig inn á svæði sem áður voru talin
ósnertanleg. Menningarlífið er til að mynda
metið eftir því hversu mikilli sölu afurðir lista-
manna ná og hvaða frægð þær færa skapara
sínum. Listamenn eru óspart búnir til eftir þeim
formúlum sem mestan árangur gefa. En á
sama tíma eru uppi kenningar innan markaðs-
fræðinnar sem segja að atvinnulífið þurfi helst
á menningunni að halda þar sem tengsl við
menningarviðburði gefi fyrirtækjum rödd í fjöl-
miðlum og veiti merkingarlausum fyrirtækja-
nöfnum aðgang að háleitari gildum. Fyrirtækin
þurfa á þessari hjálp að halda þar sem markmið
dagsins er ekki einungis hagnaður, heldur meiri
hagnaður á þeim ársfjórðungi sem er að líða en
þeim sem á undan er genginn. Að baki þessum
kröfum standa draumar fólks um peninga sem
geta af sér peninga. Vissulega má segja að til-
vera okkar byggi á fleiri og flóknari kerfum en
hér er lýst. Engu að síður hafa þessir kraftar,
sem hafa verið að verki í Bandaríkjunum í meira
en öld, breytt því hvernig við horfum á heiminn.
Nýlega rak á fjörur mínar tvær bækur sem
hvor á sinn hátt varpa Ijósi á nokkra af burðar-
bitum þessarar heimsmyndar. Önnur ber heitið
Chasing Mammon (1992)1 og er eftir ferða-
sagnaritarann Douglas Kennedy. Hin bókin,
Heilræði fyrir unga menn í verzlun og viðskipt-