Tímarit Máls og menningar - 01.05.2002, Blaðsíða 16

Árni Óskarsson
Agaleysi, upplausn, taumlaus gleði
Um Óvinafagnað eftir Einar Kárason
Hvað er það sem rekur nútímahöfurda til að
sækja sér efnivið í íslenskar miðaldabókmennt-
ir? Halldór Laxness leitaði í Fóstbræðra sögu og
skrifaði Gerplu, skopstælingu á íslendingasög-
um sem hafði beina skírskotun til voðaverka
samtímans. Árni Bergmann skrifaði um Þorvald
viðförla og velti fyrir sér trúarlegum spurning-
um sem kvikna af frásögninni af þeirri leitandi
sálu. Og fyrir fáum árum ritaði Thor Vilhjálms-
son Morgurtþulu í stráum og fjallaði um þá
miklu ráðgátu Sturlu Sighvatsson, þann gæfu-
tausa og mótsagnarkennda leiðtoga sem sagt
er frá í Sturlungu.
Einar Kárason hefur nú tekið upp þráðinn nán-
ast þar sem Thor skildi við hann og segir sögu
Þórðar kakala, bróður Sturlu, en nálgast efnið
með gjörólíkum hætti.1 Það er skiljanlega freist-
andi fyrir rithöfunda að skrifa um atburði Sturl-
ungu. Þetta er dramatískur efniviður, en texti
Sturlungu er víða alltyrfinn og æpir á frekari úr-
vinnslu fyrir nútímalesendur. Þar úir og grúir af
mannanöfnum, frásagnir af keimlíkum atburð-
um í tengslum við liðsafnað og vígaferli verða
staglkenndar og lögð er meiri áhersla á áverka
manna i bardögum en mannlýsingar. Vegna
þess að höfundar Sturlungu skrifuðu samtíma-
sögur höfðu þeir ekki jafnmikil tök á að móta
frásagnir sínar að eigin geðþótta, færa þær í
skáldlegan búning, og höfundar íslendinga-
sagna sem voru ritaðar um sama leyti en fjöll-
uðu um löngu liðna atburði. Augljóslega vakir
það fyrir Einari að færa helstu persónur Þórðar
sögu nær nútímalesendum. Hann styðst við
texta Þórðar sögu kakala í Sturlungu og fleiri
texta, en tekur sér víða skáldaleyfi, einfaldar at-
burðarás töluvert frá heimildum sínum og
breytir henni þar sem honum hefur þótt þurfa
og leggur mun minna upp úr bardagalýsingum.
Nútímaleg frásagnaraðferð gerir honum kleift
að beina sjónum að innra lífi persónanna og
varpa á þær nýju Ijósi.
Vitfirrt brölt
Einar Kárason sló fyrst í gegn í byrjun 9. áratug-
arins með bókunum Þar sem djöftaeyjan rís og
Gulleyjan, hressilegum og skemmtilegum
skáldsögum með mörgum persónum sem lifðu
á ystu nöf. [ bókunum steig fram alvitur sögu-
maður sem lýsti í 3. persónufrásögn rótlausri
og ruglingslegri tilveru fólks í óhrjálegum
braggahverfum eftirstríðsáranna af nánast
satanískri kæti og frásagnargleði. Fjallað var án
vandiætingar eða klökkva um afgerandi áhrif
rokktónlistarinnar og annarrar amerlskrar fjölda-
menningar á fábrotið íslenskt samfélag og þau
„uppgrip" íatvinnulífi með tilheyrandi lífsgæða-
kapphlaupi og efnishyggju en þessum upp-
lausnartímum þvert á móti lýst sem mikilli
deiglu sem veitti einstaklingum ný og gullin
tækifæri. í þriðja bindi þríleiksins, Fyrirheitna
landið, sem gerist talsvert síðar, kvað þó við
nokkuð annan tón. Þar er í 1. persónu frásögn
lýst ferð þriggja ungra manna til fyrirheitna
landsins, Ameríku, til að kynnast af eigin raun
þeim hetjum sem sagt er frá í Eyjabókunum.
Öll verður sú ferð hin ólánlegasta og leiðir í Ijós
að draumarnir sem braggabúarnir ólu með sér
voru blekkingar og hetjur þeirra komnar að fót-
um fram. Eins og bent hefur verið á er sögu-
maður þar „gjarn á að grafa jafnharðan undan
sögunum", rjúfa seiðmagn frásagnarinnar með
afhjúpunum.2
í skáldsögunum Helmskra manna ráð og
Kvikasilfur hélt Einar áfram þessari víxlverkun
sagnatöfra og afhjúpana með því að fjalla um
framkvæmdaglaða íslendinga á ofanverðri 20.
öld, athafnaskáld sem með öllum sínum
bægslagangi koma fáu til leiðar nema að skapa
glundroða og steypa sér í glötun. Frásagnarferl-
ið einkennist af því að þær athafnir sem þar er
lýst og sagnirnar spretta af eru afhjúpaðar jafn-
óðum sem tilgangslaust og vitfirrt brölt. Það
sætti því nokkrum tíðindum þegar Einar sendi
frá sér sögulega skáldsögu, Norðurljós, árið
1998, 1. persónu frásögn af útilegumanni á 18.
öld. Þetta er ævintýraleg saga, full af æsilegum
atburðum og afar ólík fyrri skáldsögum Einars
og engu líkara en hann hafi verið að reyna að
brjótast út úr ógöngum sinnar eigin sagnagerð-
ar. Alltént markast Norðurljós ekki af íronískri
afstöðu til söguefnisins í sama mæli og fyrri
bækur Einars. En það er eins og eitthvað fari
forgörðum með íroníunni. Frásögnina skortir
innri kraft og átök, hún verður of slétt og felld,
yfirborðsleg og tilbreytingarlítil þrátt fyrir
spennandi söguefni.
Margradda frásögn
Óvinafagnaður er betri bók. Hún er skrifuð í