Heimsmynd - 01.12.1986, Page 126

Jólaleikrit Þjóöleikhússins er Aurasálin, LAvare, eftir franska sautjándu aldar
höfundinn Moliere. Sveinn Einarsson er leikstjóri og hann spyr:
HVERS VEGNA MOLIÉRE?
íslensk leiklist var í bernsku, þegar við
kynntumst Moliere fyrst. Það er meira en
öld liðin, síðan skáldið Jón Ólafsson
sneri fyrstu verkum hins franska leik-
húsmanns á íslensku, Broddlóunum,
Lœkni gegn vilja sínum og Neyddur til að
kvongast. Það voru skólapiltar, sem fljótt
komu auga á, líkt og um Holberg, hversu
hentug þessi verk eru til að vekja í senn
kátínu og umhugsun. Shakespeare komst
ekki hér á svið fyrr en hálfri öld síðar,
Grikkirnir biðu í heila öld. Og af hverju
eru Shakespeare og grísku leikskáldin
hér nefnd í sömu andrá og Moliere?
Vegna þess einfaldlega að það hefur ver-
ið mætra manna mál um aldir, að sem
skáld leiksviðsins sé Moliere í efsta
flokki; og svo er enn í dag: aldrei líður
svo stund, að ekki sé verið að fást við
verk meistarans einhvers staðar í
heiminum.
Moliere hefur komið mikið við sögu
skólaleikja og Herranætur hér á landi, en
síður en skyldi í atvinnuleikhúsunum.
Þannig hefur Aurasálin, sem nú verður
jólaleikrit Þjóðleikhússins, aldrei áður
verið leikin af atvinnumönnum hér, en
hins vegar í tvígang verið menntaskóla-
leikur, 1925 með Þorstein Ö. Stephensen
í broddi fylkingar, og svo 1954; sá sem
hér heldur á penna var þá formaður
leiknefndar, en meðal leikenda var Gísli
Alfreðsson núverandi Þjóðleikhússtjóri
og er hann einnig með í jólasýningu leik-
hússins.
ímyndunarveikin er það leikrita Moii-
eres sem oftast hefur veriðdeikið hér í
leikhúsunum og ævinlega við miklar vin-
sældir, en annars hafa leikhúsin einnig
glímt við Hrekkjabrögð Scapins, Georges
Dandin, Don Juan og nú síðast Tartuffe í
Nemendaleikhúsinu í fyrravor.
En hver var hann eiginlega þessi Moli-
ere? Hann var fæddur í París 1622, sonur
efnaðs borgara og átti völ á góðri
menntun. En eitthvað annað dró hug-
ann, rúmlega tvítugur er hann kominn í
lágt skrifaðan leikflokk, sem ferðaðist
um úti á landsbyggðinni. Þetta flakk stóð
í hálfan annan áratug, og virðist, þegar
eftir Svein Einarsson
öll kurl koma til grafar, hafa verið eins
góður skóli og hvað annað. Og þá fyrst
fer Moliere að semja leikina fyrir
flokkinn.
Um Moliere var sagt, að hann hafi
verið miðlungi góður í harmleikjunum,
ágætur gamanleikari og frábær skop-
leikari. Náttúran hafði þó ekki að öllu
leyti verið örlát við hann, röddin var ekki
hljómmikil og stundum óð á honum, og
svo átti hann það til að fá hikstakast
þegar verst gegndi. Á hinn bóginn lék
gæfan við hann að öllu því er hreyfingum
og svipbrigðum laut; enginn þótti hans
jafningi í því að bregða nýjum svip á
andlit sitt. Eins og marga góða gaman-
leikara, dreymdi hann alla tíð um að ná
svipað langt í harmleikjunum og reyndi
það lengi vel. En þar kom þó, að hann
sætti sig við sitt svið, og þá var líka svo
komið, að í skáldskapnum var hann virt-
ur og gamanleikir hans teknir jafn alvar-
lega og harmleikir Racines og Corneilles,
samtímamanna hans. Og með réttu.
Leitun er í heimsbókmenntunum að
gamanleikjum eða skopleikjum, sem búa
yfir meiri harmrænni dýpt, yfir
blæbrigðaríkari könnun á mannssálinni
og veikleika hennar. Því það eru umfram
allt veikleikar okkar, sem Moliere lýsir
með kastljósi háðsins; ágirnd, græðgi,
uppdráttarsýki, tilgerð, uppskafnings-
háttur, vitsmunaleg sundurgerð, trú-
hræsni, vanahugsun og þrælslund við
tísku, ríkjandi skoðanir og framgangs-
máta. Moliere var djarfur í efnisvali sínu
og kom við kaunin á mörgum. Hann lét
þó andstöðu ekkert á sig fá og lét hvergi
deigan síga, þó að ýmsum öflum hins
viðtekna velsæmis tækist að hindra að
verk hans kæmust á fjalirnar um skeið.
Áður en leikflokkur Molieres lagði
París undir sig, fóru eins og áður segir
mörg lærdómsár í að leika og einnig í að
skrifa. Það var því þroskaður listamaður,
sem sló í gegn í leikhúsheiminum í París
árið 1658, efnilegt skáld, sem naut þess
að vera einnig afburða leikari, afburða
leikari sem átti eftir að verða afburða
skáld. Og afburða leikhúsmaður; til er
frá hendi Molieres lítill leikþáttur, kall-
aður Impromptu a Versailles en impromptu
táknar eitthvað sem er sjálfkvæmt og
undirbúningslaust. Hér erum við í Ver-
sölum allt í einu komin á leikæfingu hjá
Moliere og hann er að segja leikurum til.
Og það er bersýnilegt að það er öðru nær
en að leikrit Molieres fari undirbúnings-
laust á fjalirnar því hér er á ferðinni
meðvitaður leikstjóri, sem hyggur jafn
grannt að hverju minnsta smáatriði,
hljómfalli og svipbreytingu eins og þeir
sem af bera í leikstjórn í dag. Og hann er
ákveðinn í sínum stíl; eins og annar mik-
ill leikhúsmaður, Shakespeare, en í ræðu
Hamlets til leikaranna varar hann við
hástemmdum, uppþembdum Ieikstíl og
biður um að allt sé sem náttúrulegast.
Tíu árum eftir að Moliere kom aftur
með leikflokk sinn til Parísar, skrifar
hann L'Avare eða Aurasálina, á einum
mánuði, að því er sagnir herma. Á þess-
um tíu árum hafði hann náð valdi á skrif-
um og meistarverk hans eins og Eigin-
kvennaskólinn, Tartuffe, Don Juan og
Mannhatarinn höfðu litið dagsins ljós og
sum vakið miklar deilur. Efnið í Aurasál-
ina sækir Moliere til latneska gaman-
leikjahöfundarins Plautusar (og menn
hafa reyndar þóst geta rakið áhrif frá
ýmsum öðrum höfundum). En það er
ekki það sem máli skiptir: heldur hitt
hvernig mönnum helst á því, sem þeir
læra af öðrum. Og Moliere kunni ekki
aðeins að læra af öðrum höfundum, hann
kunni og að læra af öðrum leik-
húsmönnum, ekki síst þeim gleðinnar
boðberum í ítalska leikhúsinu í París,
sem voru ættaðir úr commedia delTarte -
leikhefð endurreisnartímans, háþróað-
asta alþýðuleikhúsi allra tíma. Frá þjón-
unum og þjónustustúlkunum ítölsku eru
komnar persónur eins og La Fleche,
Meistari Jakob og Dame Claude í Aura-
sálinni, og Harpagon og Frosine eiga sér
líka forfeður í þessari gömlu leikhúshefð.
Leikurinn Aurasálin fjallar sem sagt
um aurasál. Hvers vegna Moliere? Hvers
vegna ekki Moliere handa öld, þar sem
ekki verður þverfótað fyrir aurasálum?
126 HEIMSMYND