Heimsmynd - 01.07.1993, Qupperneq 80

Hannes Hafstein var fyrsti ráð-
herra íslands og jafnframt fyrsti
stjórnmálamaðurinn sem notaði
Landsbankann í pólitísku skyni.
Tryggvi Gunnarsson bankastjóri
var einn af helstu stuðnings-
mönnum Hannesar Hafsteins.
Svo virðist sem bankinn hafi
verið notaður til að reyna að
koma Birni í ísafold á kné.
Og ekki tók betra við í bankanum. Sigur- kaupfélög við hverja höfn.“
björn heldur áfram: „Fljótt reyndist
Björn Jónsson í ísafold átti
harma að hefna er hann tók við
ráðherraembætti 1909. Hann rak
Tryggva Gunnarsson og setti
sína menn í staðinn.
Birni Kristjánssyni erfið sambúðin við
Magnús [Sigurðsson]. í bankanum var kom-
inn nýr andi, „framsóknarandi". Reyndist
Birni erfitt að standa fast í stöðunni fyrir
smákaupmennina og yfirleitt fyrir hægris-
innaða menn ... Enda fór það svo að Björn
varð, eftir komu Magnúsar í Landsbankann,
ekki langlífur í bankanum því að í byrjun
ársins 1918 flutti Björn sig úr bankastjóra-
herberginu og fram í eitt horn biðstofunnar
og sagðist ekki haldast við inni í sameigin-
legu herbergi bankastjóranna fyrir ofríki
Magnúsar, meðbankastjórans.“
Björn Kristjánsson sagði svo af sér
bankastjórastöðu sinni sama ár og fór því í
raun fyrir honum eins og Tryggva Gunnars-
syni árið 1909- Hann var flæmdur úr bank-
anum vegna þess að ný pólitísk valdaöfl
voru komin til sögunnar og vildu nota
bankann í sína þágu. Framsóknarmenn
gerðu sér ljóst að það var lífsnauðsynlegt
fyrir verslunarrekstur samvinnuhreyfingar-
innar að tryggja bein völd í bankakerfinu
meðan lag var. Það var einmitt á árunurn
1917 til 1920, á fyrstu valdatímum Fram-
sóknarflokksins, sem Samvinnuhreyfingin
varð að stórveldi, ekki síst fyrir atbeina
hinnar ríkisreknu Landsverslunar og lánveit-
inga Landsbankans. í raun og veru var um
yfirtöku á Landsbankanum að ræða og
næstu 70 árin var hann nánast sem einka-
banki Sambands íslenskra samvinnumanna.
Forystumenn SÍS höfðu þar afar bein og
augljós áhrif, áttu til dæmis fulltrúa í banka-
ráði allan þennan tíma og einn af þremur
bankastjórunum var gjarnan úr innsta hring
þeirra. Samhengið milli uppgangs SÍS og
kaupfélaganna annars vegar og ítakanna í
bankanum hins vegar var engum ljósara en
framsóknarmönnum sjálfum. Jónas frá
Hriflu sagði orðrétt á miðstjórnarfundi í
Framsóknarflokknum 1942: „Framsóknar-
flokkurinn hefur skapað Landsbankann,
Landsbankinn vöxt samvinnufélagana. Það
hefur haft [þá] þýðingu að komið hafa upp
Næsta skref Jónasar frá Hriflu og fram-
sóknarmannanna eftir yfirtöku Landsbank-
ans var að efla hann svo mjög að hann yrði
langstærsti banki landsins en jafnframt
hugðust þeir drepa einkabankann, íslands-
banka. Hann hafði lent í miklum þrenging-
um vegna lána til sjávarútvegsins og stóð
því höllurn fæti. Eftirleikurinn var auðveldur
er framsóknarmenn komust til valda árið
1927. Ný lög voru þá sett um Landsbank-
ann. Hann fékk einkaleyfi á seðlaútgáfu og
ríkið ábyrgðist allar skuldbindingar hans.
Ólafur Björnsson prófessor hefur bent á að
með þessum lögum og framkvæmd þeirra
hafi íslandsbanki í raun verið ofurseldur að-
alkeppinaut sínum i bankaviðskiptum og
orðið í einu og öllu að lúta því sem stjórn
Landsbankans þóknaðist. Hann segir að af-
staða ríkisstjórnar Tryggva Þórhallssonar til
Islandsbanka hafi verið neikvæð og hún
hafi gert miklu strangari kröfur en áður
höfðu verið gerðar um gæði þeirra víxla og
verðbréfa sem auk gullforðans skyldu vera
seðlatrygging og bankinn hafi átt erfitt með
að fullnægja þeim kröfum. Ólafur segir enn-
fremur: „Þegar tekin eru til greina öll þau
atriði, er nú hafa verið nefnd, erfiðleikar út-
vegsins, óvinsamleg afstaða stjórnvalda og
jafnvel fjandsamlegur áróður í garð bank-
ans, að ógleymdri bankalöggjöfinni, sem
var íslandsbanka mjög óhagstæð, gat það í
rauninni ekki verið nema tímaspurning
hvenær bankinn yrði óstarfhæfur með öllu
enda var þess nú skammt að bíða.“
Einkabankinn íslandsbanki fór á hausinn
1930 og á rústum hans var reistur ríkis-
bankinn Útvegsbankinn. Þar með var allt
bankakerfið komið undir stjórn ríkisins og
beinlínis orðið hluti af ríkisvaldinu.
Landsbankinn bar höfuð og herðar yfir
aðra banka landsins. Þar ríkti Magnús Sig-
urðsson sem eins konar yfirbankastjóri eða
páfi og sérlegur fulltrúi Framsóknarflokksins
og Sambandsins. Hann lét ekki af störfum
sem bankastjóri fyrr en 1947 .
Á kreppuárunum gekk fyrirtækjarekstur
illa á Islandi. Flest stærstu fyrirtæki landsins
voru rekin með halla og sum voru við það
að verða gjaldþrota. Bankar og ríkisreknir
sjóðir réðu í raun og veru öllu en pólitísk
yfirstjórn þeirra bauð upp á spillingu og
hrossakaup sem varð svo aftur undirrót að
slöku siðferði í stjórnmálum. Jónas Krist-
jánsson, ritstjóri DV, sagði á fundi nýlega að
íslenskir stjórnmálamenn litu á sjálfa sig,
ríkið og flokkinn sem eitt. Þar má bæta við
bönkunum eins og þeir voru reknir um ára-
tugaskeið.
Til að varpa nokkru ljósi á þetta skulum
við staldra við árið 1936. Þá voru þrír nýir
bankaráðsmenn Landsbankans kosnir. Þess-
ir þrír menn voru starfsmenn eða eigendur
þeirra þriggja fyrirtækja sem skulduðu mest
í bankanum. Þeir voru Olafur Thors, einn af
eigendum Kveldúlfs, Jónas frá Hriflu, starfs-
maður SÍS, og Helgi Bergs eldri. forstjóri
Sláturfélags Suðurlands. Formaður banka-
ráðs var þá Jón Arnason, einn af forstjórum
SÍS, þannig að þetta voldugasta verslunar-
fyrirtæki landsins hafði tvo lykilmenn í
bankaráðinu. Þetta er það sem kallast hags-
munaárekstur nú til dags en þetta vakti ekki
ýkja mikla athygli á þeim tíma. Svo að vitn-
að sé aftur í Jónas Kristjánsson þá líta ís-
lendingar gjarnan á sig sem þegna valdhafa
frekar en mynduga borgara. íslenskir stjórn-
málamenn eru því þeir sem „skammta" og
„skaffa" eftir eigin geðþótta. Þetta á ekki síst
við um meðferð þeirra á bankakerfinu. En
sem sagt. Á því herrans ári 1936 voru fjórir
af fimm bankaráðsmönnum langstærsta
banka landsins og jafnframt seðlabanka ís-
lands fulltrúar þeirra þriggja fyrirtækja sem
skulduðu mest í bankanum. Þeir voru
kjörnir af Alþingi til þess að gæta hagsmuna
bankans en því má síðan velta fyrir sér
hverra hagsmuna þeir voru að gæta.
Ekki er heldur ólíklegt að Ólafur Thors
hafi beinlínis komið sér í bankaráðið 1936
til að gæta hagsmuna Kveldúlfs sem var að
verða gjaldþrota. Þá var við völd stjórn
hinna vinnandi stétta og krafðist annar
stjórnarflokkurinn, Alþýðuflokkurinn, þess
að félagið væri gert upp og vildi koma á
bæjarútgerðum í staðinn. Svo virtist lengi
vel sem Framsóknarflokkurinn væri sömu
skoðunar en honum snerist brátt hugur.
Sinnaskiptin gerðust innan bankaráðs
Landsbankans. Er talið að þeir Jón Árnason,
formaður bankaráðs, og Jónas frá Hriflu,
nýkjörinn bankaráðsmaður, hafi verið upp-
hafsmenn þess að Kveldúlfur fékk að lifa.
Þeir fóru að huga að reikningum Sambands
íslenskra samvinnufélaga og sáu að það
gæti veitt slæmt fordæmi að ganga að
Kveldúlfi. SÍS stóð einnig tæpt vegna krepp-
unnar og þar voru gríðarlegir hagsmunir í
húfi. Þeir hafa líklega hugsað sem svo að
svo gæti farið að sjálfstæðismenn næðu
völdum einn góðan veðurdag og væm þá
manna vísastir til að hefna harma sinna, ef
80
HEIMSMYND
J Ú L í