Saga - 2015, Side 24

sem slíkar og því síður að eltast við og „leiðrétta“ allar mögulegar
rangfærslur í túlkun þeirra. Þess í stað mun ég horfa til þess hvernig
þau umgangast heimildir sínar og taka nokkur dæmi um túlkanir
hjá þeim, sem orka tvímælis, í því skyni að fjalla á almennari nótum
um dómabækur sýslumanna sem heimildaflokk og nokkur helstu
álitamál þar að lútandi.
Tilurð vitnisburða dómabóka
Morðbrennan á Illugastöðum átti sér stað aðfaranótt 14. mars 1828.
Tveimur dögum síðar, hinn 16. mars, kom Jón Sigurðsson hrepp -
stjóri kirkjuhvammshrepps að heimili Björns Blöndal, sýslumanns
Húnavatnssýslu, að Hvammi í vatnsdal og tilkynnti honum um
brunann. Jóni var skipað, ásamt bónda úr sveitinni, að gera „skoð -
unargjörð“ á brunarústunum og líkamsleifunum og skila skýrslu til
sýslumanns. Réttarhöldin í Natansmálum hófust svo sex dögum
síðar, 22. mars, eftir að sakborningum og viðeigandi vitnum hafði
verið stefnt fyrir rétt.23
Þetta ferli má kalla forsögu textans sem finna má í dómabókum
og það undirstrikar réttarfarslegt samhengi heimildaflokksins.
vitnisburðir réttarheimilda verða til innan réttarkerfis sem tekur
mið af gildandi löggjöf, umhverfi réttarhaldsins hverju sinni sem
og óformlegum venjum sem viðkomandi sýslumaður hefur tamið
sér í meðferð sakamála og samskiptum við sveitunga sína. Þeir
verða fyrst til eftir að yfirvöld fá fregnir af því að hugsanlega hafi
lögbrot átt sér stað. Dæmi eru um að sýslumenn hafi að eigin
frumkvæði höfðað mál24 en oftar voru tildrög málaferla þau að ein-
staklingar kærðu meint brot, gjarnan bréfleiðis.25 Samkvæmt
hrepp stjóra instrúxi Magnúsar Stephensen frá árinu 1809 bar hrepp-
stjórum að hafa eftirlit með lögbrotum og tilkynna þau til sýslu -
vilhelm vilhelmsson22
23 eggert Þór Bernharðsson, „Friðrik, Agnes, Sigríður og Natan“, bls. 30–31.
24 Sjá t.d. ÞÍ. Sýslumaðurinn á Blönduósi. GA/18, 2. Dómabók 1821–1830, bls. 2;
Lbs.-Hbs. Sigríður H. Jörundsdóttir, Neyðarástand, bls. 86.
25 Flest sýslumannsembætti héldu bréfabækur og bréfadagbækur frá fyrri hluta
19. aldar. Það var þó ekki lögboðin skylda og því breytilegt á milli embætta
hvernig staðið var að því, auk þess sem varðveisla þessara heimilda er nokk -
uð slitrótt. Þó má oft finna upphafleg klögubréf, svarbréf sýslumanna eða vís-
anir til þeirra í viðkomandi bókum. Sjá Lbs.-Hbs. Helga Jóna eiríksdóttir,
embættisfærsla sýslumanna, bls. 13–56.