Saga - 2015, Blaðsíða 181

Árni Daníel Júlíusson, JARÐeIGNIR kIRkJUNNAR oG TekJUR AF
ÞeIM 1000–1550. Center for Agrarian Historical Dynamics. Reykjavík
2014. 247 bls. Töflur, kort, heimildaskrá.
kirkjueignir, eða réttara sagt kirknaeignir, eru heitt umræðuefni bæði nú á
dögum og í sögulegu samhengi. 1997–1998 gerðu ríki og þjóðkirkja með sér
samkomulag um að ríkið yfirtæki eignarhald á flestum kirknaeignum og
sæi um launagreiðslur kirkjulegra starfsmanna eftir því sem samningurinn
kveður á um. Í framhaldinu hafa ýmsir gagnrýnt samninginn, haft uppi efa-
semdir um hvaða eignir hafi verið um að ræða, spurt um verðgildi þeirra,
sem og hvort evangelísk-lúterska þjóðkirkjan geti með réttu gert tilkall til
þeirra. Í sögulegu samhengi blasir á hinn bóginn við að kirkjulegar stofn -
anir, biskupsstólar, klaustur, staðir (þ.e. jarðir sem í heild voru kirkjueignir)
og einstakar kirkjur mynduðu misstórar eignasamsteypur sem margar
hverjar voru svo umfangsmiklar að líta má á þær sem efnahagsleg stórveldi
í hinu fámenna íslenska bændasamfélagi. Forráðamenn þeirra, biskupar,
ábótar og prestar, öðluðust þannig áhrif á hinu veraldlega sviði og að svo
miklu leyti sem merkingarbært er að líta á kirkjuna sem samfellda stofnun.
Fyrr á tímum var kirkjan sökum þessa mikilvægur þáttur í atvinnu- og efna-
hagslífi samfélagsins. Ógerlegt er því að fjalla um t.d. hag- og félagssögu
fyrri alda án þess að taka þátt kirkjunnar til athugunar, ekkert síður en
þegar um hugarfars- og menningarsögu er að ræða.
Bók Árna Daníels Júlíussonar leggur verulegan skerf til aukinnar þekk-
ingar á því hvernig eignahöfuðstóll kirkjulegra stofnana þróaðist á miðöld-
um og hvernig tekjur stofnananna sveifluðust frá einum tíma til annars. Bók
hans snertir einnig þá samtímaumræðu sem drepið var á að því leyti að í lok
hennar er eignatilfærslan á siðskiptatímanum túlkuð.
Hér framar hefur það komið fram í höndum hverra kirkjulegar eignir
voru á miðöldum og raunar allt til upphafs 20. aldar. Það er með öðrum
orðum ekki hægt að segja að jarðeignirnar hafi verið í eigu einnar samfelldrar
kirkjustofnunar með líka stofnunarlega stöðu og lúterska þjóðkirkjan á
okkar dögum. Slík stofnun var í raun og veru ekki til. kirkjurnar í landinu
voru raunar tvær þar sem biskupsdæmi landsins voru innbyrðis óháð þótt
þau lytu sameiginlegri erlendri yfirstjórn. Þetta kom berlega í ljós um miðja
16. öld, þegar hvor kirkjan tilheyrði sinni kirkjudeild. Skálholtsbiskupsdæmi
varð lúterskt 1541 en Hólabiskupsdæmi var kaþólskt til 1551. Þá fóru bisk-
upsdæmin hvort um sig ekki með einn samfelldan eignarrétt né áttu þau
sameiginlegar eignir. Biskupsstólarnir voru sjálfstæðar eignasamsteypur og
rekstrareiningar í höndum biskupa og/eða ráðsmanna þeirra. Þá voru
klaustrin sjálfstæðir eignaraðilar. eins og t.d. kemur fram í kaflanum um
Þingeyraklaustur gat neistað á milli biskupa og forráðamanna klaustra (bls.
46–47). Þá voru kirkjustaðirnir einnig sjálfstæðar rekstrareiningar hver um
ritdómar 179