Saga - 2015, Síða 171

fessor emeritus (fyrri bókin), og Helga Þorlákssyni, prófessor í sagnfræði við
Háskóla Íslands (síðari bókin), en báðir eru þekktir fyrir nákvæmni og
vandvirkni. Þess hafa bækurnar báðar notið. Þeim fylgja ítarlegar heimilda-
skrár, myndaskrár, óvenjunákvæmar nafna- og hugtakaskrár (sem eru
mikils virði), skrá yfir stjórnarmenn og aðra trúnaðarmenn Dagsbrúnar.
einnig fylgir annáll tímabila beggja bókanna og loks samantekt á ensku.
Samræmi er í hönnun bókakápa sem gefur til kynna samhengi verkanna þó
svo að höfundur leggi áherslu á sjálfstæði þeirra (II: Formáli). Hér er með
öðrum orðum eins vel að verki staðið og hægt er að ætlast til í svona verki.
Lesendur þessa ritdóms ættu ekki að velkjast í vafa um að ég hef hrifist
af þessum bókum báðum. Ég flokka þær hiklaust með allra áhugaverðustu
verkum sem út hafa komið í íslenskri sagnfræði á síðustu áratugum. Það er
þó ekki þar með sagt að ég samþykki öll rök Þorleifs í verkinu. Ég á til dæm-
is bágt með að fallast á þá röksemdafærslu að bændur og verkamenn hafi
sameinast um hófsamar launakröfur þeirra síðarnefndu vegna þess að
menn óttuðust fólksflutninga til bæjarins ef launin hækkuðu mikið. Ég held
að það séu miklu flóknari ástæður fyrir þessum samhljómi hópanna tveggja
í árdaga Dagsbrúnar. Staðreyndin er sú að bændur höfðu nær allan síðari
hluta 19. aldar óttast breytta stöðu vinnuhjúa, til dæmis kröfuna um aukna
menntun karla og kvenna. vesturheimsferðir og fjölgun þéttbýlisstaða ýttu
undir þennan ótta við breytingar. Ólafur heitinn Ásgeirsson sýnir einmitt
fram á svo ekki verður um villst, í bók sinni Iðnbylting hugarfarsins (1988), að
línurnar í stjórnmálum þessa tímabils voru mjög mótaðar af afstöðunni til
samfélagsformanna tveggja: dreifbýis og þéttbýlis. Leiðtogar sósíalista
lögðu meðal annars til að verkafólk yrði flutt á ný til sveita þegar hungur og
vosbúð knúði dyra í þéttbýlinu. Þorleifur bendir á að fyrstu forystumenn
Dagsbrúnar hafi verið búfræðingar og sú staðreynd dragi einmitt fram þessi
tengsl við hagsmuni bænda. Ég er hins vegar sannfærður um að verkafólkið
sjálft, þessi hópur sem Þorleifur keppist við að fjalla sérstaklega um, hefur
ekki fallist á þessi rök með nokkru móti. Aðstæður þess buðu ekki upp á
slíkan mannjöfnuð.
Þegar allt kom til alls voru samfélagsformin tvö, sem að framan eru
nefnd, svo samgróin að varla er hægt að gera þar skarpan greinarmun.
Þórunn valdimarsdóttir skrifaði einmitt bókina Sveitin við sundin (1986) þar
sem fram kemur að Reykjavík var eitt stórt sveitaþorp fram að seinna stríði
þar sem gríðarlega mikil landbúnaðarframleiðsla þreifst. Sjálfur sýni ég
fram á í bókinni Lífshættir í Reykjavík, 1930–1940 (1985) að aðstæður fólks til
sjálfsbjargar voru allt aðrar hér á landi en víða erlendis í borgum vegna
nálægðar fólks hér við sveitasamfélagið. Með öðrum orðum: Þorleifi hættir
til — eins og mörgum kollegum okkar — að mikla þær breytingar sem
verða á tímabili fyrri bókarinnar, það er að segja fram að 1930 og jafnvel
lengur. Ég er þeirrar skoðunar að það sé heldur engin þörf á að draga þessar
skörpu línur sem mér virðist hann gera; samfélagið gengur í gegnum viss
ritdómar 169