Saga - 2015, Síða 182

sig í höndum presta eða annarra forráðamanna. Af þessum sökum felst
mikil einföldun og nútímahugsun í titli bókarinnar og raunar víðar í textan-
um þar sem höfundur ræðir um „jarðeignir kirkjunnar“. Höfundi er það
raunar fullljóst enda endurspegla efnistökin þann skilning sem hér hefur
verið lögð áhersla á. Í bókinni er greint á milli klaustraeigna þar sem fjallað
er um eignir allra níu klaustra landsins hvers fyrir sig, eigna biskupsstólanna
tveggja og eigna kirkjustaða þar sem fjallað er um eignir níu ríkustu kirkju -
staðanna (bls. 11) og síðan annarra kirkjustaða í einu lagi.
Riti Árna Daníels Júlíussonar er ætlað að veita yfirsýn yfir jarðeignir
helstu kirkjustofnana og hvernig þær þróuðust á rannsóknartímanum. Þá
er ritið hugsað sem handbók og stuðningsrit við rannsóknir á miðaldasögu
Íslands (bls. 9). viðfangsefnið kveður höfundur vera að „safna saman og
meta í samhengi heimildir [um] jarðasöfnun kirkjustofnana og tekjur þeirra
af þeim fram að 1550 …“ sem og kúgildaleigur, sem stofnanirnar höfðu
tekjur af. Þá varpar hann fram rannsóknarspurningum um hversu miklar
eignir biskupsstólanna, klaustra og kirkjustaða hafi verið á hverjum tíma og
hverjar tekjur þær hafi gefið, hvernig landfræðilegri dreifingu eignanna hafi
verið háttað, hver áhersla hafi verið við jarðakaup og hvernig tekjunum hafi
verið varið (bls. 11). Segja má að höfundur nái vel flestum þessara mark -
miða sinna þótt tekjuhliðin beri útgjaldahliðina ofurliði og hann sniðgangi
að mestu umfjöllun um hvernig tekjunum hafi verið varið. Þá ber þess að
geta að þar sem aðeins er fjallað um jarðeignir og tekjur af þeim ásamt
tekjum af því leigufé sem fylgdi gefur ritið ekki tæmandi mynd af tekjum
kirkjustofnana því ekki er fjallað um tekjur af ítökum og hlunnindum, reka-
fjörum, veiðirétti eða skógarnytjum (bls. 16). Þá veltur sú mynd sem hér er
dregin upp á heimildageymdinni eins og alltaf á við um sagn fræðirann -
sóknir. Má segja að verulega marktæk mynd náist aðeins af síðari helmingi
þess 550 ára rannsóknartíma sem ritinu er ætlað að spanna. Um fang þeirrar
heimildaöflunar sem hér liggur til grundvallar fer langt fram úr fyrri könn-
unum á þessu sviði og eru niðurstöður skilmerkilega dregnar saman, ekki
síst í töflum og kortum.
Helstu niðurstöður eru að um 1300 hafi heildareign klaustranna í land-
inu ekki verið undir 130–140 jörðum en um öld síðar hafi flest klaustranna
átt um 50 jarðir (bls. 227). Samanlagt hefur það þá numið um 450 jörðum.
ekkert íslensku klaustranna mun þó hafa staðist samanburð við auðugustu
klaustrin í Þrændalögum (bls. 235). Þá er sýnt fram á að um 1300 hafi bisk-
upsstólarnir verið orðnir stöndugir og að jarðir stólanna samanlagt hafi
verið álíka margar og jarðir erkistólsins í Þrándheimi (bls. 228 og 233). Þá er
áhugavert að sjá að a.m.k. norðlenskir staðir virðast hafa eignast jarðeignir
út allar miðaldir (bls. 231). Loks kemur fram að misjafnt var hvort vó þyngra
í heildartekjum kirkjustofnana, tekjurnar af stórbúum á heimajörðum eða
leigur af jarðeignum. kemst höfundur að þeirri niðurstöðu að íslenska stór-
eignakerfið hafi samræmst hvorugri þeirra aðferða sem viðhafðar voru í
ritdómar180