Andvari - 01.01.2012, Síða 161

ANDVARI
BRAUTRYÐJANDI, ELDHUGI OG TRÚMAÐUR
159
var aftur á móti talinn aðhyllast svokallaða „einkatrú“, en þar er átt við fólk
sem ekki hafði þörf fyrir að deila trú sinni með öðrum, iðka hana í samfélagi
eða aðhylltist fastmótað kenningakefi.12 Um miðjan áttunda áratug liðinnar
aldar var dulræn reynsla íslendinga, trúarviðhorf þeirra og þjóðtrú könnuð.
Þá skar spurning um framhaldslíf sig úr öðrum í könnuninni. Hátt í 90%
þjóðarinnar voru þá opin fyrir trú á framhald lífs eftir líkamsdauðann. Skáru
Islendingar sig úr í hópi samanburðarþjóða, þar á meðal Norðurlandaþjóða.
Næstir komu Finnar og Norðmenn (tæp 60%). Einkum áttu Islendingar sam-
leið með Bandaríkjamönnum (73%).13 Fyrrnefnda könnunin leiddi hins vegar
í ljós að upprisutrú, eitt helsta kennimark kristninnar, ætti í vök að verjast.
Hina útbreiddu trú á líf eftir dauðann má ugglaust rekja til áhrifa spíritisma.
En könnunin sýndi að landsmenn litu ekki á kenningar kirkjunnar og spírit-
ismans sem andstæður heldur töldu 40% að þær ættu samleið.14
í ljósi þessara niðurstaðna má draga í efa að hér hafi veruleg sekúlarísering
hugarfars átt sér stað fram að þeim tíma sem kannanirnar ná til.15 Þegar um
hugarfarslega þróun hér á landi á síðustu áratugum nítjándu aldar og á tuttug-
ustu öld er að ræða virðist því fremur bera að líta svo á að sundurgreining
hafi átti sér stað. Þróuninni má þá lýsa svo að hún liggi frá trúarmenningu
til trúarlegrar einstaklingshyggju.16 A tuttugustu öld festust þær aðstæður í
sessi að trúariðkun ræðst nær alfarið af persónulegri afstöðu en miklu síður
af hefð, venju eða samsömun með opinberri kenningu kirkjunnar. Trúfrelsi
komst á í kjölfar þess að stjórnarskrá var sett 1874. í stað þess að áður var
krafist trúarlegrar samstöðu var nú litið svo á að einstaklingnum bæri frelsi
til að hafa þær trúar- eða lífsskoðanir sem féllu best að tilverutúlkun hvers og
eins, sem og til að hátta trúariðkun sinni til samræmis við þær eða til að hafna
allri trú og trúariðkun. Fleiri trúarlegir áhrifavaldar en evangelísk-lútherska
kirkjan ruddu sér og til rúms, hugmyndastraumar sem gagnrýndu eða höfn-
uðu trú komu til sögunnar auk þess sem einstaklingsvitund óx. Trúarlegur
fjölbreytileiki ef ekki fjölhyggja hefur því tekið við af hinni gömlu trúarlegu
einingu í samfélaginu. Fleiri og fleiri lýsa afstöðu sinni svo að víst trúi þeir,
en á sinni eigin hátt er þeir kjósi að hafa að mestu fyrir sig.
Sambærileg sundurgreining átti sér stað á samfélagslegu og stofnunarlegu
sviði. Ýmis hlutverk sem kirkjan hafði áður gegnt fluttust yfir á nýjar stofnan-
ir sem annað tveggja færðust undan forræði kirkjunnar eða höfðu aldrei lotið
því. Þannig uxu fram heilbrigðis- og velferðarkerfi í landinu sem frá upphafi
voru sjálfstæð gagnvart kirkjunni um svipað leyti og skólakerfið efldist og
varð sjálfstætt í áföngum. Þessi þróun leiddi til þess að hlutverk kirkjunnar
varð sérhæfðara en áður. Hún varð að hreinræktaðri trúarstofnun um leið og
skilin milli hennar og hinna veraldlegu hluta samfélagsins urðu skýrari. Þessi
stofnunarlega sundurgreining olli því að hér á landi varð vissulega félagsleg
og stofnunarleg sekúlarísering hvað svo sem líður hinni hugarfarslegu.