Fréttablaðið - 02.12.2022, Blaðsíða 16

Í mars opnuðu Stígamót nafnlaust
netspjall fyrir 13–20 ára: Sjúkt spjall,
þar sem fjölmörg ungmenni hafa
deilt reynslu sinni af ofbeldi. Í þeim
samtölum fást ýmsar skýringar á
því af hverju fæst ungmennin hafa
sagt nærumhverfi sínu frá of beld-
inu. Þessar skýringar er mikilvægt
að skoða og hafa í huga þegar unnið
er að forvörnum og viðbrögðum við
ofbeldi.
„Hvernig gat ég látið þetta gerast,
mér var kennt betur!“
Algengustu tilfinningar brotaþola
kynferðisof beldis eru skömm og
sektarkennd. Þessa sáru en eðlilegu
hugsanavillu reynum við að leið-
rétta í samtalinu, í von um að ung-
mennið treysti sér frekar til að leita
aðstoðar þegar ljóst er að skömmin
og sektin er alfarið gerandans.
Samtöl sem gjarnan byrja á: „Ég get
ekki sagt neinum frá, mér finnst
þetta allt vera mér að kenna,“ en
enda blessunarlega á: „Takk fyrir að
útskýra og gefa mér annað sjónar-
horn, mér líður miklu betur núna.“
„Mér þykir svo vænt
um hann og vona alltaf
að hann muni breytast“
Í langf lestum frásögnum á ungl-
ingaspjallinu er gerandinn kærasti
brotaþolans, en sár og flókin stað-
reynd varðandi kynferðisofbeldi er
að oftast eiga brotaþoli og gerandi
náin tengsl. Sú viðkvæma staða
bæði torveldir brotaþola að skil-
greina reynsluna sem of beldi og
f lækir það að opinbera of beldis-
manninn. Þrátt fyrir ungan aldur
viðmælendanna sést vel þekkt og
skýrt mynstur ofbeldissambanda í
samtölunum – þar sem þolandinn
upplifir sig ábyrgan fyrir hegðun
gerandans, felur ofbeldið, efast um
eigin upplifun eða hangir í voninni
um að hegðunin breytist. Það nístir
að sjá kornungar stelpur sem enn
búa flestar í foreldrahúsum skrifa:
„Hann missir stundum stjórn á sér
en hann er að gera sitt besta, hver
myndi hjálpa honum ef ég hætti
með honum? Ég er hætt að finna
fyrir sorg þegar hann er vondur við
mig, er eiginlega bara dofin. Svo
skrýtið, ég hef ekkert til að vera föst
við hann, ekki barn eða húsnæði en
samt líður mér föst.“
„Var mér nauðgað?“
Ein algengasta spurningin sem
kemur inn á unglingaspjallið er ein-
hver útgáfa af: „Var mér nauðgað?“/
„Er ég í of beldissambandi?“ svo
ljóst er að mörg ungmenni eiga
erfitt með að skilgreina kynferðis-
of beldi, í það minnsta þegar um
ræðir þeirra eigin reynslu. Þetta
ítrekar þörfina á ítarlegri og sífelldri
fræðslu um ofbeldi. Ekki síst til for-
eldra, kennara og þjálfara, svo nán-
asta umhverfi barna og unglinga sé
vel í stakk búið til að mæta þeirri
staðreynd að sá aldurshópur er lík-
legastur til að verða fyrir kynferðis-
ofbeldi.
„Enginn myndi trúa mér“
Loks óttast brotaþolarnir viðbrögð
umhverfisins. Ótti við að gerand-
inn hefni sín eða þeim verði á ein-
hvern hátt refsað fyrir að segja frá.
Ótti við að valda foreldrum sínum
sársauka, vonbrigðum og jafnvel
fjárhagsvanda. Ótti við að vera
ekki trúað, vera dæmd og kennt
um of beldið, eða við að fá á sig
stimpil.
Ef laust er óttinn við viðbrögð
annarra oft órökréttur, en sum
ungmennanna hafa í raun fengið
slíkt viðmót við að segja frá.
Fræðslan um kynferðisof beldi
þarf nefnilega einnig að fjalla um
nauðgunarmenningu, gerenda-
meðvirkni og þolendaskömmun.
Sjúkt spjall á www.sjukast.is er
opið á mánudags-, þriðjudags- og
miðvikudagskvöldum. n
Þessi grein er birt í tilefni 16 daga
átaks gegn kynbundnu of beldi.
Ástæður þess að unglingar segja ekki frá kynferðisofbeldi
Eygló Árnadóttir
verkefnastýra
fræðslu og for-
varna hjá Stíga-
mótum
Ég er hætt að finna
fyrir sorg þegar hann
er vondur við mig, er
eiginlega bara dofin.
Heimurinn stendur frammi fyrir
neyðarástandi í loftslagsmálum og
samhugur ríkir um að mannkyn
verði að hætta notkun jarðefnaelds-
neytis ef sporna á við alvarlegum
afleiðingum þeirra. Eitthvað sem
veldur ekki losun gróðurhúsaloft-
tegunda þarf að koma í staðinn
fyrir jarðefnaeldsneyti og lykillinn
að lausninni er endurnýjanleg orka.
Íslendingar státa af, og réttilega,
forystu í hlutfalli endurnýjanlegrar
orku. Gjarnan er notast við frum-
orkunotkun og hlutfall endurnýj-
anlegrar frumorkunotkunar sem
mælikvarða á þann árangur. Ísland
er það ríki sem hefur hvað hæst
hlutfall endurnýjanlegrar frumorku
í heiminum, eða um 85%.
Íslensk stjórnvöld stefna að því
að vera áfram í forystu þegar kemur
að endurnýjanlegri orku og að við
verðum óháð jarðefnaeldsneyti árið
2040, eftir 18 ár. Ef eldsneyti sem
flutt er hingað til lands til að knýja
samgöngur milli landa er hluti af
því markmiði þýðir það líka að árið
2040 verður frumorka Íslendinga
100% endurnýjanleg.
Þegar við rýnum aðeins betur í
frumorkunotkun okkar Íslendinga
þá skiptist hún í þrennt :
n 25% raforka unnin úr vatnsafli
og jarðhita.
n 60% jarðhiti til húshitunar,
baða og annarrar neyslu.
n 15% jarðefnaeldsneyti s.s. olía
og bensín til að knýja vélar og
tæki, skip og flugvélar.
Við erum sem sagt, ef notast er við
þennan mælikvarða um frumorku-
notkun, 85% græn og eftir standa
15% frumorkunotkunar knúin jarð-
efnaeldsneyti. Það hljómar næstum
því eins og við séum rétt við mark-
línuna þegar við segjum að aðeins
15% af frumorkunotkun Íslendinga
séu enn knúin jarðefnaeldsneyti.
85% eru þegar í höfn og lokasprett-
urinn getur vart verið erfiður? En
þessi 15% leyna heldur betur á sér
og geta reynst þrautin þyngri.
Við þurfum að skipta um orku-
gjafa allra samgöngutækja innan-
lands, alls sjávarútvegsins og
ferðaþjónustunnar, vélar og tækja
byggingariðnaðarins og landbún-
aðarins og svo mætti lengi telja.
Bruni um helmings innfluttrar
olíu veldur samfélagslosun
Brjótum þessi 15% aðeins niður. Um
helmingur þessara alræmdu 15 pró-
senta veldur losun sem fellur undir
samfélagslosun. Íslensk stjórn-
völd hafa sett markmið um sam-
drátt samfélagslosunar og gefið út
að draga þurfi úr árslosun um 1,3
milljónir tonna til ársins 2030 frá
árinu 2021. Losun vegna jarðefna-
eldsneytis innan samfélagslosunar
er um 1,6 milljónir tonna ár hvert og
því ljóst að með orkuskiptum er til
mikils að vinna.
Það er ekki nóg með að erfitt sé
að skipta þessari orku út, sem við
fáum nú úr jarðefnaeldsneyti. Það
er líka bráðnauðsynlegt verkefni,
því þjóðin hefur skuldbundið sig til
þess í samningum við aðrar þjóðir.
Þetta ætlum við að gera og þetta
verðum við að gera.
En hvað er frumorka?
Frumorka er magn orku sem er
til staðar en segir ekki til um hve
mikil orka nýtist í raun og veru.
Hve mikil orka nýtist er misjafnt
eftir orkugjöfum og notkun þeirra,
s.s. tegund og nýtni tækja. Þegar við
skoðum venjulegan bensínbíl nær
hann að nota um 30% orkunnar til
að koma sér áfram, 70% orkunnar
breytist bara í varma en snýr ekki
hjólum bílsins. Þannig að aðeins
þriðjungur frumorkunnar nýtist til
að færa bílinn. Nýtni jarðefnaelds-
neytis er mismunandi eftir tækjum
og búnaði. Nýtni dísilbíla er t.d.
hærri en bensínbíla, eða um 50%,
þ.e. helmingur orkunnar nýtist til
að færa bílinn. Frumorka er því í
raun slæmur mælikvarði á orku-
notkun, enda nær það ekki utan
um notkun orkunnar heldur magn
orku sem til er og í tilfelli jarðefna-
eldsneytis, orku sem innflutt er.
Hvað þurfum við mikla
orku til að skipta út
jarðefnaeldsneytinu?
Við framleiðum alls 19 TWst af raf-
orku hér á landi á ári hverju. Jarð-
efnaeldsneytið sem telur til 15%
frumorkunotkunar okkar sam-
svarar um 11 TWst þegar það kemur
inn fyrir landsteinana, orkutöp sem
verða hér á landi við nýtingu jarð-
efnaeldsneytisins gera það svo að
verkum að í raun koma aðeins um
5 TWst orkunnar frá öllu þessu inn-
flutta eldsneyti að raunverulegum
notum.
En ef við þurfum bara 5 TWst til
að verða algræn, hvað þurfum við
þá mikið af orku til að skipta þessu
út?
Ef við horfum svo einungis á þá
olíunotkun sem er hluti af sam-
félagslosun, þ.e. horfum framhjá
samgöngum á milli landa, eru í raun
aðeins 3 TWst sem nýtast til að færa
skipin, tækin og bifreiðarnar okkar
áfram. Er það þá nokkuð mál?
Málið er auðvitað ekki svona
einfalt. Rétt eins og við vinnslu og
notkun jarðefnaeldsneytis verða
líka óhjákvæmileg orkutöp í fram-
leiðslu og notkun endurnýjanlegs
eldsneytis.
Þegar rafmagn er notað beint
á vélar og tæki nýtist orkan best,
þannig ná rafbílar að nýta um 90%
raforkunnar til að hreyfa bílinn.
Fyrir aðra staðgengla jarðefnaelds-
neytis, sem munu vissulega byggja
á rafmagni en þarf að vinna áfram
til að skili því sem til er ætlast,
er orkunýtnin lægri. Orkunýtni
vetnisvinnslu er á bilinu 60-65% og
vetnisfarartækja um 55% þannig að
heildarorkunýting er eingöngu um
35% sem jafngildir orkunýtni bens-
ínbíla. Fyrir þær tegundir farartækja
þar sem hvorki er fýsilegt að nýta
raforku né vetni beint er hægt að
vinna aðrar tegundir rafeldsneytis,
svo sem metanól eða flugvélaelds-
neyti, úr vetni og koldíoxíði. Orku-
nýtni þessara valkosta er lægri, eða
um 30% þegar notast er við metanól
og enn lægri fyrir flugvélaeldsneyti.
Ef við gætum skipt jarðefnaelds-
neyti út fyrir rafmagn án þess að
vinna orkuna frekar væri málið
kannski einfalt en svo er ekki.
Stærsti hluti orkuskipta, allavega
fyrir skip, stærri bifreiðar og f lug-
samgöngur, munu byggja á vetni,
rafeldsneyti og öðrum staðgenglum
jarðefnaeldsneytis.
Þegar við tökum þetta saman og
horfum á spár um hvernig samsetn-
ing þessara staðgengla muni líta út
má gera ráð fyrir að framleiða þurfi
a.m.k. 2,5 TWst fyrir hverja 1 TWst
sem notuð verður til orkuskipta á
landi og hafi. Þetta þýðir að til að
bæta upp núverandi notkun jarð-
efnaeldsneytis sem notað er innan-
lands þurfum við um 7,5 TWst. Þetta
er orkuþörf sem skilar samdrætti í
samfélagslosun og styður þar af
leiðandi við skuldbindingar Íslands
í loftslagsmálum. Líklegt er að orku-
notkun í heildina muni aukast m.a.
með auknum mannfjölda, en tölur
Hagstofunnar gera ráð fyrir að við
verðum um 440 þúsund árið 2040.
Ferðaþjónustan er líka óðum að ná
vopnum sínum eftir lægð Covid-
áranna sem gæti leitt til aukinnar
orkunotkunar.
Í millilandaf lugi bendir tækni-
þróun til þess að nýtni staðgengla
við jarðefnaeldsneyti muni verða
enn minni eða að það þurfi a.m.k. 4
TWst af raforku fyrir hverja 1 TWst
sem notuð verður. Við þurfum því
8 TWst til viðbótar til að sjá milli-
landaf luginu fyrir grænum stað-
genglum jarðefnaeldsneytis og ná
því marki að frumorkunotkun verði
endurnýjanleg og innlend að fullu.
Það þarf kannski ekki að tvö-
falda raforkukerfið fyrir orkuskipti
innanlands né ef ætlunin er að ná
millilandasamgöngunum með. Það
má líka vera að orkusamsetning
verði að einhverju leyti önnur en
gert er ráð fyrir núna. Hvað sem því
líður blasir það við að meira raf-
magn þarf í kerfið til að mæta allri
þeirri orkuþörf sem í dag er knúin
jarðefnaeldsneyti. n
Frumorkan og fimmtán prósentin
Jóhanna Hlín
Auðunsdóttir
forstöðu-
maður loftslags og
grænna lausna hjá
Landsvirkjun
Þegar rafmagn er
notað beint á vélar
og tæki nýtist orkan
best, þannig ná rafbílar
að nýta um 90% raf-
orkunnar til að hreyfa
bílinn.
14 Skoðun 2. desember 2022 FÖSTUDAGURFréttablaðið