Vaka : tímarit um þjóðfélags- og menningarmál - 01.09.1939, Blaðsíða 39

2. árg. . Júlí-sept. 1939 V A K A
Croockes, köfnunarefnisþurrð í
heiminum. Ætlaði jörðin að
bregðast vonum manna? Var hug-
mynd Liebigs að reka upp á sker?
Malthus var svartsýnn og sá
enga leið úr ógöngunum, en
Croockes benti strax á færa braut.
Fyrstur manna stakk hann upp
á því að vinna köfnunarefni úr
loftinu. Sjötíu og átta prósent
loftsins er köfnunarefni, en hing-
að til hafði loftið verið ónotað
eins og sólarorkan er enn í dag
að mestu leyti.
Ný hugmynd bjargaði hug-
mynd Liebigs. Það, sem jörðin
vildi ekki gera með góðu, áttu
vísindin nú að lokka úr loftinu.
Þetta var ábyggilega hægara sagt
en gert, en vísindamennirnir
lögðu ótrauðir út í sitt „loftstríð“
— og sigruðu glæsilega.
Norsku eðlisfræðingarnir Birke-
land og Eyde framleiddu 1904
köfnunarefni á þann hátt, að þeir
leiddu loftstraum gegnum raf-
magnsljósboga. Þeir fengu köfn-
unarefnisildi, sem þeir svo breyttu
í saltpétursýru. Þessi aðferð er t.
d. notuð í Notodden í Noregi, þar
sem hinn þekkti „Noregs-saltpét-
ur“ er framleiddur. Þessi norska
aðferð telst þó ekki lengur til að-
alaðferðanna. Aðalaðferðirnar, og
af þeim eru til mörg afbrigði, eru
kenndar við tvö þýzk vísinda-
mannatvinn (pör); annars vegar
efnafræðingana Frank og Caro og
hins vegar prófessor Haber og
Carl Bosch.
Þeir fyrnefndu framleiddu
(1905) kalk-köfnunarefni. í raf-
magnsofni hituðu þeir kalk og
koks. Við það myndast kalcium-
karbid, sem getur sameinast köfn-
unarefni loftsins.
Prófessor Haber var í mörg ár
að temja sitt loft og til fram-
leiðslunnar þurfti miklar og
voldugar vélar. Carl Bosch á
heiðurinn skilið fyrir þær.
Það þurfti tæki, sem þolað gátu
rauöglóandi vatnsefni og um leið
þrýsting, sem samsvarar 30 tonn-
um á lófastóran flöt (200 at.). Það
voru reistar verksmiðjur með
gnæfandi kæliturnum og mjög
svo flóknum pípulögnum. Um
verksmiðjurnar er vörður daga og
nætur, því sumu er haldið leyndu.
Leyndardómsfullt örefni (kata-
lysator) þarf að vera viðstatt til
þess að að vetnið og köfnunar-
efnið sameinist og verði að am-
moniaki. Örefnið leysir nokkurs-
konar presthlutverk af hendi við
hjónaband þessara skírlífu efna,
en breytist ekki sjálft. Án þessa ör-
efnis og undir venjulegum hita-
og þrýstingsskilyrðum hirða vetn-
ið og köfnunarefnið ekkert hvað
um annað. Vetnið fæst við að láta
vatnsgufu streyma yfir glóandi
kol. — Fyrsta Haber—Bosch verk-
smiðjan tók til starfa 1914. Síðan
hafa margar bætzt við. í Þýzka-
landi, Englandi, Frakklandi, Am-
eríku, Japan og enn víðar er köfn-
unarefnið unnið úr hinu óþrjót-
anlega lofti.
Við þýzka köfnunarefnisiðnað-
inn einan starfa tvö hundruð þús-
undir manna. Á fáum árum hafa
gífurleg auðæfi verið gripin úr
197