Bókasafnið - 01.01.2002, Qupperneq 10

Guðrún Pálsdóttir
Aðgengi íslendinga að rafrænum
gagnasöfnum - yfirlit
Inngangur
Langflestir íslendingar þekkja Internetið og hafa
vafrað um það til að afla sér upplýsinga um hitt og
þetta eða bara til að skoða. Nemendur sækja sér efni
og heimildir í ritgerðir og oft eru þessar upplýsingar,
sem liggja aðgengilegar og öllum ókeypis á netinu,
nægar til þess að viðkomandi geti gert efninu góð
skil. En þegar sérhæfing og kröfur um vönduð vinnu-
brögð aukast verður að leita í gagnasöfnum og tíma-
ritum sem oftast eru bundin við ákveðin fagsvið.
Þessi gagnasöfn og tímarit eru dýr og til þess að hafa
aðgang að þeim þarf annaðhvort að kaupa þau eða -
og það er æ algengara - að greiða fyrir aðgang að
þeim í rafrænu formi á Interneti.
Rannsóknarsamfélagið þekkir vel til þessara rita
enda eiga þau sér upphaf þar, í vísindagreinum og
rannsóknarniðurstöðum sem þetta sama samfélag
sendir frá sér. Vísindatímarit og útdráttarrit (samsafn
greina með stuttum útdráttum) eru, ásamt fagtíma-
ritum í hinum ýmsu greinum, aðalsamskiptaform
vísindamanna og sérfræðinga um allan heim.
Breytingar á aðgengi íslenskra vísindamanna og
almennings að gagnasöfnum og heimildum á undan-
förnum 20-30 árum eru miklar. Og líklega má að
miklu leyti þakka þær stöðugum ábendingum ís-
lenskra bókasafns- og upplýsingafræðinga sem hafa
verið iðnir við að afla þessa aðgengis og vekja athygli
á þeim möguleikum sem það opnar fræðimönnum og
öðrum áhugasömum um menntun, rannsóknir og
menningu. Við höfum í þessu verið hvött áfram af
viðskiptavinum safnanna, einkum þó vísindamönn-
um, sem hafa bæði leitað eftir þjónustu og miðlað
okkur af reynslu sem þeir hafa oft öðlast við erlenda
háskóla og notkun á bókasöfnum þeirra.
Bókasöfnin byggja á langri hefð við að afla upplýs-
inga og heimilda og svara fyrirspurnum viðskipta-
vina. Á síðustu áratugum hafa þau nýtt tölvutækni
sem skeytir engu um húsveggi eða landamæri heldur
gerir fólki kleift að nálgast þá þekkingu sem eftir er
leitað, óháð því hvar hún er vistuð svo fremi sem hún
er aðgengileg með tölvutengingum. Hér á eftir verður
í stuttu máli rakin saga upplýsingaleita með tölvu-
tækni hérlendis eins og hún kemur höfundi þessarar
greinar fyrir sjónir. Tilgangurinn er að draga fram
helstu þættina áður en yfir þá fennir í því upp-
lýsingakófi sem margir sjá vart út úr nú í byrjun 21.
aldarinnar.
Beinlínuleitir
Upp úr 1970 fóru íslenskir bókasafnsfræðingar að
kynna sér svonefndar beinlínuleitir í gagnasöfnum
en upphaf þeirra má rekja til Bandaríkjanna þar sem
þær hófust um miðjan sjöunda áratuginn.1 Starfs-
menn íslenskra læknisfræðibókasafna hófu árið 1973
að leita í gagnasafni MIC (Medicinska informations
centralen) við Karolinska Institutet í Stokkhólmi með
aðstoð sænskra bókasafnsfræðinga og telextækninn-
ar. Var þessi aðferð notuð þar sem símgjöldin voru of
há til að hægt væri að leita beint héðan frá íslandi.
Beinar upplýsingaleitir í erlendum gagnasöfnum
hófust síðan hjá Upplýsingaþjónustu Rannsóknar-
ráðs árið 1979 og árið 1981 á bókasafni Landspítal-
ans.2 Fleiri sérfræðisöfn sigldu fljótlega í kjölfarið og
má það m.a. rekja til þess að árið 1981 var farið að
kenna beinlínuleitir í erlendum gagnasöfnum í bóka-
safns- og upplýsingafræði við Háskóla íslands. Kenn-
ari var Sólveig Þorsteinsdóttir, sem þá hafði nýlokið
meistaraprófi í bókasafns- og upplýsingafræði í
Bandaríkjunum. Sólveig hefur, að öðrum ólöstuðum,
verið brautryðjandi í þessum málaflokki allar götur
síðan.
Hið almenna gagnaflutningsnet (Internet) var sett
upp á íslandi 19863 og auðveldaði það mjög beinlínu-
leitir og þær urðu ódýrari. Áður en netið var sett upp
hérlendis var símakostnaður um helmingur útgjald-
anna við leitirnar og þurftu menn að undirbúa sig vel
og vera fljótir að leita til þess að kostnaðurinn færi
ekki úr böndunum. Hann var þó það hár að viðskipta-
vinir safnanna, eða deildir innan stofnana, greiddu
hann. Jafnframt var tækni og tölvur ekki eins öflugt
og síðar varð og að mörgu var að gæta við leitirnar. Á
Rannsóknastofnun landbúnaðarins var til dæmis
notast við gamlan prentara með lyklaborði við bein-
línuleitirnar fyrstu árin. Allt, bæði skipanir og svör,
prentaðist út á „skjóttan" pappír eins og grænrönd-
ótti pappírinn var kallaður í félagsvísindadeild
8
BÓKASAFNIÐ 26. ÁRG. 2002