Skógræktarritið - 15.12.1998, Side 28

Átuttugustu öld urðu tvær
heimsstyrjaldir, sem báðar höfðu
mikil áhrif hérlendis. Áhrif þeirrar
fyrri (1914 til 1918) urðu meðal
annars þau hérlendis að hrísrif til
eldsneytis óx verulega. Hið gagn-
stæða varð raunin í seinni heims-
styrjöldinni, 1939 til 1945. Styrj-
aldarátök voru hatrammari á
hafinu umhverfis ísland seinni
heimsstyrjaldarárin, en flutningar
til landsins þar með taldir elds-
neytisflutningar voru tryggari og
ásókn í skógana minnkaði.
Hnignun skóglenda
Stærð skóga og kjarrlendis við
upphaf fslandsbyggðar hefur ver-
ið allmikil. Ekki er ólíklegt að
mestallt láglendisþurrlendi upp í
400-500 m hæð yfir sjó hafi verið
vaxið einhvers konar skógi.
Gróður- og loftslagssögu lands-
ins má lesa úr frjólínuritum úr
mýrum. Fyrsta skeiðið er síðjökul-
tfmi, þá er loftslag farið að hlýna
eftir jökulskeiðið og jökla tekið að
leysa. Síðjökultími hefst fyrir um
14 þúsund árum og varir í um 5
þúsund ár. Næsta skeiðið er birki-
skeiðið fyrra, þá er loftslag þurrt
og hlýtt. Það skeið hófst fyrir um
9 þúsund árum og varir í um 2500
ár. Frá því skeiði hafa fundist gild-
ir birkibolir, margir um eða yfir 30
cm í þvermál í mýrum víðs vegar
um land. Gildustu birkibolirnir,
sem hingað til hafa fundist voru
32 cm í þvermál. Þeir fundust í
mýri í hjá bænum Krithóli í Lýt-
ingsstaðahreppi. Fyrir um sjö
þúsund árum hefst fyrra mýra-
skeiðið, þá eykst úrkoma og hlýn-
ar, en vegna rakans myndast mýr-
ar og þá hopar birkið. Fyrir fimm
þúsund árum minnkaði úrkoma á
ný, þá þornuðu mýrarnar og birki
breiddist út að nýju. Loftslag var
þá hlýtt og þurrt. Skógarmörk
hafa verið í a.m.k. 600 m hæð
(Þorleifur Einarsson, 1991). Nú
eru skógarmörk talin vera í 300 m
hæð (Bjartmar Sveinbjörnsson et
al„ 1993).
Þó eru nú til tré sem vaxa f 600
m hæð í Austurdal í Skagafirði.
Fyrir um 2500 árum síðan versn-
aði loftslag til muna, hitastig
lækkaði og úrkoma jókst. Þar
með lauk hlýviðrisskeiði nútím-
ans. Þó hefur trúlega verið
nokkru hlýrra en nú er. Á þessum
tfma fara hjarnjöklar íslands að
myndast og héldu þeir áfram að
vaxa allt fram undir lok síðustu
aldar (Þorleifur Einarsson, 1991).
Upphaflega hafa menn brennt
skóglendi til þess að fá slægju-
lönd og beitilönd fyrir búfé. Þess-
ar aðferðir voru allharkalegar
gagnvart gróðri og jarðvegur varð
opinn fyrir veðri og vindum. Þá
jókst hröðun jarðvegrofs fyrst hér-
lendis af manna völdum. Ýmiss
konar náttúrufyrirbrigði, svo sem
mikil öskugos, framhlaup og
framskrið jökla, úrfelli, hlaup og
stórflóð f ám hafa valdið rofi og
jarðvegseyðingu á misstórum
svæðum, en tilkoma mannsins í
íslenska vist tók öllu öðru fram.
Athafnir mannsins voru bæði víð-
tækari og langvinnari.
Skógarjarðvegur er mjög loft-
góður. Oft er um 40% af rúmmáli
hans loft. Sé slíkur jarðvegur
sviptur hlífinni, þ.e. stofnum og
laufkrónu skógarins, þá rofnar
hann og fýkur auðveldlega, eink-
um í landi eins og íslandi, þar
sem veðurhæð er mikil. Frá fyrstu
árum íslands byggðar eru til rit-
aðar heimildir um veðráttu og
veðurfar. Heimildir þessar eru
ekki samfelldar, en gefa þó til
kynna að veðurfar hefur verið
sambærilegt og er nú hérlendis
og hefur verið mestalla öldina.
Hitafar kann að hafa verið nokk-
uð hærra. Um miðja 12. öld fer
loftslag kólnandi. Aftur hlýnar á
14. og 15. öld (Páll Bergþórsson,
1987). Um seinni hluta 15. aldar
eru til fáar ritaðar heimildir um
veðurfar. Á sextándu öld tekur
hafíss að gæta meir en gert hafði
næstu aldirá undan. Næstu þrjár
aldir verður hafís mjög algengur
við strendur landsins. Alloft lá ís-
inn frá Vestfjörðum austur með
Norðurlandi og suður með Aust-
fjörðum öllum. Fyrir kom að
hann náði inn í Faxaflóa að norð-
an og sunnan. Þorvaldur Thor-
oddsen (1917) tók saman skýrslur
um árferði á íslandi í þúsund ár.
Skýrslur þessar eru að mestu
teknar úr annálum, en einnig leit-
ar hann fanga í handritum og
ýmsum prentuðum heimildum.
Árferöi á ísiandi frá 13. til 19. aldar
Öld Urðu úti Sultu í hel Sóttarár Fjárfellir Fiskleysi Hafísár Snjóavetur Frostavetur Votviðri
13. 7 12 9 7 6 6 3
14. 1 5 11 12 6 19 19 6
15. 2 1 12 3 1 2 5 4
16. 1 5 18 17 8 14 5
17. 22 18 41 42 14 35 49 53 16
18. 18 18 47 65 9 47 67 66 33
19. 11 6 27 53 2 78 62 51 21
l. tafla. Taflan sýnir fjölda ára á hverri öld, sem tilteknir atburðir urðu. Síðustu þrjár aldir er annálaritun og önnur skrásetning ít-
arlegri og hefur varðveist betur en upplýsingar frá 13. til 16. aldar. Þó verður ráðið af töfiunni að tíðarfar hefur farið versnandi og
að afleiðingar þess hafi verið þjóðinni þungbærar.
26
SKÓGRÆKTARRITIÐ 1998