Skógræktarritið - 15.12.1998, Qupperneq 38

Af fléttum eru líklega fjalla-
grösin, litunarskófin og hrein-
dýramosinn þekktastar. Meiri
hluti fléttna vaxa á beru grjóti
eða á jarðvegsþúfum í mólendi,
en margar þeirra vaxa einnig á
trjám. Um þær verður fjallað sér-
staklega hér.
Fyrri rannsóknir
Trjáfléttur hafa hér á landi mest
og þest verið rannsakaðar af
Gunnari Degelius, sænskum lyf-
sala sem ferðaðist um allmarga
birkiskóga á íslandi sumarið 1956
(Degelius 1957). Enda þótt hann
fyndi liðlega 100 tegundir af flétt-
um á íslenska birkinu, varð niður-
staða hans engu að síður sú, að
fléttuflóra birkisins væri ótrúlega
fátækleg á íslandi miðað við önn-
ur lönd á svipuðum breiddar-
gráðum. Hann benti á að margar
af algengustu tegundum á birki í
Skandinavíu og Bretlandseyjum
vantar á íslandi, en aftur á móti
væru aðrar tegundir mjög algeng-
ará íslandi, sem eru minna áber-
andi í nágrannalöndunum. Þetta
er svipuð niðurstaða og fæst ef
skoðuð er blómplöntuflóran eða
mosaflóran.
Sem dæmi tók hann fléttu sem
nú nefnist Melanelia olivacea. Hún
er með algengustu tegundum á
birki í Skandinavíu, og ætfð not-
uð sem mælikvarði á snjódýpt í
skógunum, þar sem hún vex ekki
á þeim hluta stofnsins sem er
undir snjó á vetrum. Þessi teg-
und finnst ekki á íslandi, en í
stað hennar er Melanelia exasperata
(þirkiskóf) mjög algeng hér. Hún
er hins vegar mjög strjál í Skand-
inavíu, og afar lítið áberandi þar,
og segir okkur ekkert um snjóa-
lögin.
Annað atriði sem Degelius
nefndi erað jafnvel algengustu
tegundirnar á íslenska birkinu
eru götóttar í útbreiðslu. T.d.
finnst birkiskóf, ein af algengustu
tegundum á birki, ekki íVagla-
skógi.Afþeim liðlega 100 fléttu-
tegundum á trjám sem Degelius
fann hér, er ekki nema hluti sem
raunverulega er hægt að kalla
trjáfléttur. Töluvert af þeim vex
að jafnaði á klettum eða jarðvegi,
og því hrein undantekning að
finna þær á trjám. Þessar jarð-
vegsfléttur vaxa þá oft eingöngu
neðst á gildum stofnum, eða á
mjög gömlum og mosavöxnum
bolum.
Vaxtarlag fléttna
Eftir vaxtarlagi er fléttum oft gróf-
lega skipt í þrjá flokka: blaðflétt-
ur eða skófir, runnfléttur og
hrúðurfléttur. Blaðfléttur eru
mest áberandi á trjám hér, og
verður þeim lýst fyrst. Auðvelt er
að fletta þeim af trjánum, því að
þær eru ekki samvaxnar berkin-
um, heldur festar við hann með
örsmáum rætlingum. Hrúður-
fléttur eru samvaxnar berkinum
og þekja yfirborð hans. Þeim
verður yfirleitt ekki náð af nema
skerða börkinn. Á íslandi eru
miklu fleiri hrúðurfléttur á trjám
en blaðfléttur, þótt minna beri á
þeim þar sem margar þeirra eru
smávaxnar. Mjög lítið er af runn-
fléttum á trjám hér á landi, enda
þrffast þær að jafnaði best þar
sem skjólgott er og hár loftraki.
Líklegt er að þurr frostnæðingur
á vetrum hamli vexti þeirra meira
héren annarra fléttna. Runnflétt-
ur á trjám eru meðal þeirra
fléttna, sem finnast nær ein-
göngu í inndölum á Suðaustur-
landi, eins og nánar verðurvikið
að síðar.
Blaðfléttur á trjám
Hér á eftir mun ég fyrst gera grein
fyrir nokkrum algengum og áber-
andi tegundum fléttna á trjám á
íslandi í máli og myndum. í lokin
mun ég hins vegar segja nánar
frá hinum sérstæða fléttugróðri
sem einkennir inndali á Suðaust-
urlandi.
Af blaðfléttum á íslenskum
trjám eru hraufuskóf (Parmelia
sulcata) og snepaskóf (Parmelia
saxatilis) stærstar og mest áber-
andi, þótt aðrar tegundir séu al-
gengari. Báðar þessar tegundir
eru algengará klettum um allt
land, en sjást einnig á birkibol-
um, einkum þegar þeir eru farnir
að gildna. Oft ganga þær ásamt
þriðju tegundinni, litunarskóf
(Parmelia omphalodes), sem sjaldan
er á trjám, undir samheitinu lit-
unarskófir. Þærgeta orðið mjög
stórar, oftlOtil 15, jafnvel allt að
20 cm í þvermál. Báðar eru þær
gráar á litinn, sléttar og ljósar til
jaðranna en með grófari og
dekkri áferð innan til. Hjá hraufu-
skófinni (1. mynd) stafar þessi
grófa áferð af því að hún er þakin
hraufum í miðjunni, en það eru
duftkennd útbrot sem ná í gegn-
um barkarlagið og mynda dökka,
grófa flekki sem oftast eru aflang-
ir. Hraufurnar eru alsettar örsmá-
um, hnöttóttum hraufukornum
sem losna auðveldlega frá flétt-
unni, eins konar hnyklar af
sveppþráðum og þörungum sem
geta myndað nýja skóf við hentug
skilyrði.
Snepaskófin (2. mynd) hefur
hins vegar engar hraufur en er al-
sett snepum, en það eru sívalar
totur sem vaxa út úr barkarlag-
inu, svartar í endann. Sneparnir
brotna auðveldlega af skófinni,
og gegna því svipuðu hlutverki og
hraufukornin, að dreifa fléttunni
á nýja vaxtarstaði. Báðarþessar
skófir eru í fljótu bragði afar líkar
í útliti, og þekkjast þær aðeins
sundur á hraufunum og snepun-
um. Báðar eru svartar á neðra
borði með rætlingum sem tengja
þær við trjábörkinn. Stöku sinn-
um við góð skilyrði myndast á
þeim stórar, brúnar, disklaga ask-
hirslur, en í þeim myndar svepp-
urinn askgró, sem einnig gegna
hlutverki æxlunar.
Ein algengasta blaðfléttan á
íslensku birki er birkiskófin (3.
mynd, Melanelia exasperata). Hún
verður ekki eins stór og þær fyrr-
36
SKÓGRÆKTARRITIÐ 1998