Morgunblaðið - 12.06.1999, Blaðsíða 62

gS2 LAUGARDAGUR 12. JÚNÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Heimsborgarinn Björn
Bjarnason magister
Pétur Pétursson Björn Bjarnason Signrður Nordal
ÞAÐ var eitt kvöld í liðinni viku, að
við hjónin sátum og horfðum á leik-
rit breska höfundarins J.B.
Priestley’s, sem flutt var í dagskrá
BBC Prime í fjölvarpi. Þá heyrðum
við orðið „flabbergasted" hljóma úr
munni einnar persónunnar. Það var
orð sem hljómaði kunnuglega í eyr-
um í minningunni. Því fylgdu oft
tvö önnur, sem höfðu svipuð áhrif
m*-og undirstrikuðu raunar hið fyrsta,
„thunderstruck" og „spellbound"
voru orðin, sem Bjöm Bjamason
frá Steinnesi hafði oft á hraðbergi
þegar honum var heitt í hamsi, eða
vildi leggja ákveðna áherslu á orð
sín. Hver annar en Bjöm gat hafa
mælt þessi orð og það með slíkum
áhrifamætti að þau geymast enn í
minni og hljóma rétt eins og það
hafi gerst í gær. Bjöm var um langt
skeið einn hinn minnisstæðasti í
hópi kennara svonefndra æðri
menntastofnana. Prófdómari við
stúdentspróf á Akureyri og ensku-
kennari Ríkisútvarpsins. Þá kenndi
Ríkisútvarpið fjögur tungumál og
gaf út kennslubækur. Lagði
•^áherslu á að manna og mennta
hlustendur sína, þjóðina, en sneiddi
hjá skrflslátum leppalúða. Bjöm
Bjamason ljómaði af stolti heims-
borgarans er hann kom með bréf
sem enskuþætti hans bárast af
Austurlandi. „Undur og stórmerki
hafa gerst. Tveir villulausir stflar
hafa borist austan af Jökuldal.
Bræður tveir, Jón Hnefill og Stefán
Aðalsteinssynir í Vaðbrekku vora
sveit sinni til sóma í hópi námfúsra
hlustenda." Ég hélt áfram að hug-
■^Heiða kennslu Bjöms og löng kynni
mín af honum.
Orðgnótt hans og kynngi máls,
alþjóðlegur andblær er kryddaði
frásagnir hans, jafnframt rótfestu
hans í húnvetnskum jarðvegi fóst-
urjarðarinnar.
„Það stóð heima strokkur og
mjölt“ sagði Björn einhvem tíma er
ég vitjaði hans þar sem hann dvald-
ist í hárri elli á Droplaugarstöðum.
Ég hefði getað faðmað blessaðan
silfurhærðan öldunginn fyrir þessi
dásamlegu orð. Hér talaði smalinn
úr Húnaþingi, kominn heim á kvía-
ból. Ævafornir búskaparhættir
lifðu enn í minni og mynduðu orð á
vörum þrátt fyrir skarkala, sem
*~t>arst að eyram. Heimsborgarinn
víðförli, sem ferðast hafði um flest-
ar álfur, stundað nám í stórborgum,
dvalist í sumarleyfum og kynnis-
ferðum á rómuðum baðströndum
og heilsuhælum. Þrætt sögufrægar
slóðir í Atlantshafi, Adríahafi,
Eyjahafi og Kyrrahafi, setið á söl-
um fimmstjömu hótela á Rivier-
unni andvarpaði: „Ég er orðinn
þreyttur á eylöndum." Þá hafði
hann dvalist á Korsíku, Mallorca,
Minorca, Sikiley, Möltu, Borgund-
arhólmi, Krít og Kýpur og íslandi.
Auk þess að dvelja langdvölum í
Parísarborg, Lundúnum, Berlín,
Kaupmannahöfn og Róm. „Má ég
þá biðja um Blönduós," sagði Bjöm
magister. Ég kom þangað 7 ára
gamall. Ég gleymi því aldrei. Engin
stórborg hefir haft slík áhrif á mig.
Sá dagur hverfur mér aldrei úr
minni. Svo héldum við áfram að tala
um heimsborgir og íslenskar
byggðir og kynningja og vini.
„Ætlarðu ekki að heimsækja hann
Kristján Albertsson rithöfund,
gamlan góðkunningja þinn, sem
býr hérna á þriðju hæð?“ spurði ég.
„Mér dettur það ekki í hug. Loftið
inni hjá honum er eins og í moldar-
__kofa norður á Melrakkasléttu.
^TJann opnar aldrei glugga.“ Ég not-
aði hins vegar tækifærið og heim-
sótti Kristján Albertsson og naut
frásagnar hans af löngu liðnum at-
burðum, mönnum og málefnum. Og
fékk hjá honum, blindum öldungn-
um, frásögn um heiti á skólasveini á
ljósmynd, sem tekin var 75 áram
Jlíður. Enginn alsjáandi maður hafði
getað nafngreint drenginn. Það var
Lúðvík Guðmundsson skólastóri,
Kristján þekkti hann af lýsingu
minni. Þeir vora bekkjarbræður í
bamaskóla.
Frú Vigdís Finnbogadóttir þáver-
andi forseti bauð þeim Bimi
Bjarnasyni og Kristjáni Albertssyni
með sér í Þjóðleikhúsið. Þeir fomu
félagar höfðu séð marga heimsku-
nna listamenn á sviði, leikara og
hljómlistarmenn. Kristján sjálfur
höfundur að leikritinu „Hilmar
Foss“, sem út kom árið 1923.
Ég minnist nú októberdags árið
1943. Páll Isólfsson varð fimmtugur
12. október. Þeir Bjöm magister og
Páll vora góðir vinir og nutu hljóm-
listar. Páll frændi minn af Bergsætt.
Við Bjöm urðum samferða í af-
mælisveislu Páls. Þar var marg-
menni, þröng á þingi og glatt á
hjalla. Þó var Ijóst að gleðin var
kvíðablandin og dró upp bliku við
sjónhring. Eiginkona Páls, frú Krist-
ín Norðmann, var sárþjáð af sjúk-
dómi þeim er dró hana til dauða.
Hljómlistin var Bimi ekki sýnd-
arþörf né hégómlegt tóm-
stundagaman. Hún var rík þörf og
meðfædd. Tilfinninganæmur ung-
lingur leitaði fljótt hugsvölunar við
hljóðfærið. Þar gat hann tjáð í tón-
um hugsjónir sínar og þrár. Hann
átti líka til þeirra að telja sem
fremstir voru í héraði. Ættmenn
hans kunnir fyrir söngvísi og radd-
fegurð.
Olafur Jónsson, síðar bóndi á
Gilsstöðum var langafi Bjöms
Bjamasonar. Til sama skyldleika
töldu einnig Sigurður Nordal,
Jónas Kristjánsson læknir og
systkinin Valtýr Stefánsson rit-
stjóri og Hulda húsmæðraskóla-
stjóri. Páll Melsteð sagnfræðingur
sagði frá því að Olafur, sem var
vinnumaður Stefáns Þórarinssonar
amtmanns hefði þótt bera af öllum í
sönglistinni, meðan hann var ráðs-
maður hjá Stefáni amtmanni á
Möðravöllum. „Hann tók heyið
handa kúnum, og var þá stundum
mygla í barkanum fyrstu versin,
sem hann söng, en hún fór við hvert
erindi og hans hljóð tóku yfir allt,
bæði hæð og fegurð." Þessi um-
mæli Páls sagnfræðings era sótt í
bók frú Huldu Stefánsdóttur. Hún
bætir svo við „kemur þetta heim og
saman við það, að þessir frændur
margir vora orðlagðir söngmenn í
Húnaþingi."
Ég minnist þess, að ég hafi
stundum lesið fyrir Björn kafla sem
ég ljósritaði úr stórvirki séra
Bjama Þorsteinssonar um íslensk
þjóðlög. Þar er á þó nokkrum stöð-
um getið þeirra feðga, Ólafs á Gils-
stöðum og Páls dannebrogsmanns
á Akri. I frásögn um raddstyrk og
söngvísi Ólafs var það haft pftir
heimildarmanni að söngrödd Ólafs
hefði verið hreint frábær, en stund-
um skort smekkvísi. Ég hljóp alltaf
vísvitandi yfir þau ummæli. Vildi
ekki særa Bjöm. Hann var þó van-
ur að finna að ef honum féll ei söng-
urinn. Svo sem t.d. er honum var
boðið á konsert einsöngvarafélags-
ins í Reykjavík. „Sá fyrsti sem kom
hafði að vísu kurteislega fram-
komu, en var gjörsamlega búinn að
tapa röddinni. Sá næsti hafði
greinilega lært í hálfan annan tíma
hjá þriðja flokks kennara. Sá þriðji
var ungur „skrighals“ sem virtist
ekki eiga annað erindi en „simply
to make noise“. Það besta við
konsertinn var að það er ekki hægt
að endurtaka hann.“
Hulda Stefánsdóttir sagði um
Björn frænda sinn: „(hann) var gáf-
aður piltur og hélt áfram bóknám-
inu.“
Hefur Bjöm kennt ungum
Reykvfldngum þessi tungumál í
tugi ára og mega margir þeirra
vera honum þakklátir fyrir hve vel
honum fórst það úr hendi. En fleira
mátti af Bimi læra en erlendar
tungur. Hann var óvenju siðfágað-
ur maður og á þvi sviði ungu fólki
til fyrirmyndar. Og svo gat hann
verið mjög skemmtilegur þegar því
var að skipta. Hann kryddaði oft
Orðgnótt hans og
kynngi máls, alþjóðleg-
ur andblær er kryddaði
frásagnir hans, segir
Pétur Pétursson var
sprottið úr húnvetnsk-
um jarðvegi.
tilveruna, að mér fannst, var svo
ólíkur öllum fjöldanum.
Um fjöldamörg ár var Bjöm
prófdómari á Akureyri við stúd-
entspróf í MA og með okkur hefur
verið góð vinátta síðan við sáumst
fyrst á Akureyri.
Ólafur flaut inn á sömu bára og
Hákon Vilhjálmsson og Lars Mich-
ael Knudsen er þeim barst kon-
ungsbréf frá Kaupmannahöfn er
færði þeim leyfi Danakonungs til
þess að ganga í eina sæng með nýj-
um maka þótt annar væri fyrir.
Jörandur hundadagakonungur er
ranglega talinn fyrir þeim leyfum.
Hann afhenti leyfi Danakonungs,
en þó ekki án mótmæla. Hver sögu-
ritarinn af öðrum hefir skrásett
meinlokuna og villt um fyrir les-
endum með því að telja Jörand hafa
veitt leyfin, sem tákn um frjáls-
lyndi. Ólafur Jónsson langafi
Bjöms og þeirra frænda fékk kon-
ungsleyfi til þess að kvongast aftur
en fyrri kona hsns, Þorbjörg Jóns-
dóttir, leyfði það. Ólafur kvæntist
systur Skáld-Rósu. Af þeim era
Valtýr og Hulda komin og Sigurður
Nordal og Jónas Kristjápsson
læknir. Síðar kvæntist Ólafur
Steinunni Pálsdóttur prests á Und-
irfelli. Af þeim var Bjöm kominn.
Séra Éinar Guðbrandsson á
Hjaltabakka var talinn ágætur
söngmaður og vel að sér í söng seg-
fr í bók séra Bjama Þorsteinssonar
„Islensk þjóðlög". „Sagði séra Ein-
ar að Ólafur væri bestur raddmað-
ur sem hann hefði heyrt, en ekki að
sama skapi smekkmaður í söng.“
Ég las oft úr bókinni fyrir Bjöm, en
hljóp jafnan yfir þessa línu um
smekkinn.
Séra Bj. Þorst. nefnir Pál Ólafs-
son á Akri, afa Bjöms, sem einn
hinn besta söngmann. „Hefir enn í
dag hina mestu unun af að syngja
tvísöng og „fara upp“ í einu góðu
gömlu lagi.“
Að loknu námi í háskólum ytra
hvarf Bjöm að kennslustörfum.
Víst gat hann öðram fremur tekið
undir í glöðum söngvum ungra
menntamanna. Þið stúdentsárin
æskuglöð. Hann sem hafði sungið í
Heidelberg, leikið á píanó í Berlín,
verið borinn á gullstóli að loknum
knattspymukappelik í Noregi, þar
sem hann varði markið af list og
prýði. Björn kvaddi sér hljóðs í
Ríkisútvarpinu þar sem hann flutti
erindi um skáldið Heinrich Heine.
Þeir Sverrir Kristjánsson sagn-
fræðingur, vinur og félagi Bjöms,
dáðu Heine. Margt bar á milli í
skoðunum, en báðir hefðu getað
tekið undir vísur Jóhanns Magnús-
ar Bjamasonar er hann kvað um
gyðinginn og skáldið Heine.
Fé af mér gyðingar græddu
og gerðu mig allslausan heima,
en vegna þín, vinur minn Heine,
vil ég þeim rangindum gleyma.
Mér famaðist illa hjá Frökkum
forðum, þá ég var drengur,
en af því þú undir þér hjá þeim
erfi ég það ekki lengur.
Það mun hafa verið á kyrra og
fógra ágústkvöldi árið 1940, að við
leiddumst upp Suðurgötu, snerum
inn á Kirkjugarðsstíg og komum á
Hólatorg, að stúlkan, sem með mér
gekk segir: „Hann Bjössi frændi
hefir oft nefnt það við mig undan-
farið, hvort við ætlum ekki að líta
inn til sín. Hann segist vilja kynnast
þér.“ Þetta mælti unnusta mín,
Ingibjörg Bima Jónsdóttir, bróður-
dóttir Bjöms Bjarnasonar frá
Steinnesi. >rAllt í lagi,“ segi ég.
Þetta var á laugardagskvöldi. „Við
sleppum bara bíóferðinni." Svo
héldum við áfram, sem leið lá vestur
á Ásvallagötu 17, „fjórða sal“, eins
og ég komst að raun um að Bjöm
nefndi það upp á danska vísu.
Er við komum í íbúð Bjöms var
hann sjálfur ekki heima, en Stein-
unn systir hans fagnaði okkur vel
og bauð til stofu. Þar var fjöldi
glaðværra ungmenna og nokkrir
rosknir, eða fertugir og allt fært.
Allt benti til þess að kvöldið lofaði
góðu. Einhver bar fram drykk og
var kurteislegt hjal og skvaldur,
eins og títt er. Skyndilega brast á
einhver misklíð við inngöngudyr,
en þær vora fjarri, allalangur gang-
ur frá þeim til stofu. Köpuryrði
mælt fram af gremju og réttlátri
reiði bárast inn ganginn. Senn kom
hávaxinn og tignarlegur maður, að
vísu í helsti stuttum ljósum ryk-
frakka. Hann snaraðist inn á stofu-
gólf, leit þóttalega á gesti er sátu
þöglir í sætum sínum. Kallar nú
fram ganginn: „Ég hef sagt yður
hundrað sinnum, að ég hef skipt við
þessa stöð í þúsund ár og ég skipa
yður að skrifa þetta hjá mér. Ann-
ars kalla ég yður marbendil. Það er
undarlegt að það er eins og allir bif-
reiðastjórar séu „lower middle
class“ nú orðið.“ „Hvað er „lower
middle class“,“ spyr einhver gest-
anna? ,Æ, þú veist. Það er svona
fólk, sem á heima á Grettisgötu 67
eða þar fyrir innan.“ Ég læt lítið á
því bera, en rís á fætur, geng fram
ganginn. Þar þæfir leiguþflstjórinn
sixpensara milli handa sér. Hann
segir: „Ég tók þennan mann í Suð-
urgötu 5, hjá Nicolaj Bjamason. Ég
held að það hafi verið afmælis-
veisla. Hann er soldið hátt uppi. Ég
hefi margsagt honum að ég sé ekki
hjá Bifröst, stöðinni sem hann
skiptir við. Ég er hjá Geysi. (Það
var stöð við Amarhól þar sem
Hreyfill var síðar.) Hann hlustar
ekki á það, en kallar mig bara mar-
bendil." „Hvað er þetta rnikið?"
spyr ég og þreifa eftir smámynt í
vestisvasanum. „Ein króna tuttugu
og fimm,“ segir bflstjórinn. „Ég
sleppi bara biðinni." Ég borga bfl-
túrinn og ökumaður skundar niður
stigann. Svo geng ég til stofu. Gest-
gjafinn, Bjöm frá Steinnesi, er enn
að tala um heimsku bifreiðarstjóra.
Ég segi: „Hann var ekki frá Bifröst
heldur Geysi.“ „Hvers vegna í
ósköpunum gat hann ekki sagt
það,“ segir Bjöm. „Hann segist
ekki hafa komist að fyrir yður,“
svara ég. „En hver erað þér og á
hvers vegum erað þér,“ spyr Björn
og mælir mig út með þótta í svipn-
um. „Ég er héma með bróðurdóttur
yðar,“ segi ég. „Ingibjörg Bima. Þú
sem veist að Steinnesættin er ann-
áluð fyrir fegurðarsmekk. Svo
dúkkar þú upp með þetta. Hvað
heldurðu að hún Stella Briem segi?“
segir Bjöm og horfir hálfluktum
þungum augnalokum, svo rétt vott-
ar fyrir augnatilliti hans.
Eg reyni að verjast árásinni.
Segi: „Eitt er víst að hvað sem h'ður
margrómuðum fegurðarsmekk er
yður margt betur gefið en minni á
bifreiðastöðvar sem þér skiptið við.“
„Sko til,“ segir Björn „þér erað lík-
lega ekki sem verstur, þér getið þó
svarað fyrir yður.“ Frá þeim degi
var vinátta okkar innsigluð.
Svo leið að brúðkaupi. Það var
hinn 8. mars 1941. Séra Sigurður
Einarsson, gamall kennari minn,
Flateyjarklerkur og fréttastjóri,
dósent m.m. gaf okkur Bfrnu sam-
an í Háskólákapellunni. Þar var
Bjöm meðal ættingja og vina. Allir
gestirnir skunduðu í leigubflum
heim á Ljósvallagötu 8. Þar átti
tengdamóðir mín, Anna Þorgríms-
dóttir, 7 íbúða hús. A fjórðu hæð
var íbúð hennar og bama hennar. Á
sömu hæð, sunnan megin settumst
við, ungu hjónin, að. Efnt var til
brúðkaupsveislu. Fór allt fram af
prýði og háttvísi. Gleði og gaman-
mál. Uns sló í brýnu milli Bjöms og
séra Sigurðar. Einhver gömul
deilumál blossuðu upp. Ég varð að
ganga með Sigurði marga hringi á
regnvotri marsnótt meðan ég
reyndi að sefa óróa í brjósti hans og
lægja sálaröldur. Svo gengum við
aftur til stofu og veisluhalda.
Bjöm Bjamason hafði af nær-
færni og umhyggju boðið okkur
brúðhjónunum að sofa um nóttina í
íbúð sinni á Ásvallagötu. Steinunn,
systir Bjöms, hafði herbergi norð-
anmegin. Þar hafði Björn búið um
okkur á breiðum, þægilegum dívan.
„Hún Steina systir sefur hér venju-
lega. Ég vona að dívaninn þoli ykk-
ur bæði,“ sagði Bjöm. Allt herberg-
ið og sængurfotin lýstu af þokka og
snyrtimennsku. Þegar við ungu
hjónin höfðum háttað birtist Björn
með glært sultutausglas. Það var
fullt af hrísgrjónum. Hóf hann nú að
kasta yfir okkur grjónum. Segir:
„Það gleymdist alveg að kasta yfir
ykkur jgijónum í Háskólakapellunni
í dag. I nafni Bjama Pálssonar, pró-
fasts frá Steinnesi, þá kasta ég yfir
ykkur hrísgrjónum.“ 011 nóttin fór í
að leita grjónanna, sem Bjöm lét
dynja á okkur þar sem við áttum að
hvílast og njótast á brúðkaupsnótt.
Svo var hringt dyrabjöllunni.
Bjöm fór til dyra. Þar var kominn
dr. Finnur Guðmundsson fugla-
fræðingur að heimsækja vin sinn.
„Bravó, Finnur fugl. Komdu og
haltu ræðu fyrir minni brúðhjón-
anna.“ Finnur heilsaði. „Sjálfsagt.
Leyfðu mér að sækja mér loft og
inspírasjón," svarar Éinnur og opn-
ar þakgluggann, sem sneri til norð-
urs. Stingur út rauðum kollinum,
andar að sér næturloftinu. Dregur
síðan inn höfuðið. Stillir sér upp við
fótgaflinn og segir: „Þegar maður
stendur á Kambabrún mannlegs
lífs og horfir yfir Suðurlandsundir-
lendi hjónabandsins þá. . „Bra-
vó, Finnur. Þú er gáfaðasti maður
landsins. Haltu ræðu fyrir minni
mínu,“ segir Bjöm. Það stóð ekki á
því. „Þegar maður sér Björn
Bjarnason frá Steinnesi ganga
kjólklæddan eftir salargólfi í veislu-
sal þá fyrst skilur maður hvers
vegna kjóllinn heffr orðið til sem
samkvæmisflík." „Bravó Finnur.
Nú skulum við koma og ég spila
fyrir ykkur prelúdíu eftir
Rachmaninoff, eða viljið þið
kannske haldur Vertu hjá mér
Dísa, meðan kvöldsins klukkur
hringja."
Svo sem sagt var vora þeir
frændur Bjöm og Sigurður Nordal.