Morgunblaðið - 05.09.1985, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. SEPTEMBER 1985
19
Hansakaupmenn
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Johannes Schildhauer: Die Hanse.
Geschichte und Kulur. Edition
Leipzig 1984.
Hansasambandið átti sér langa
þróunarsögu. Þýskir kaupmenn
erlendis tóku aö mynda með sér
samtök eða félög, til þess að
styrkja stöðu sína. Þessi félög
kölluðust „Hansa". Getið er um
slík félög þegar á 12. öld. Síðar
taka að myndast sambönd versl-
unarborga, Hansaborgirnar, og
frægast þeirra og stærst var Köln-
arsambandið, stofnað 1367.
Hansaborgirnar náðu tökum á
versluninni um norður- og vestur-
hluta Evrópu allt austur til Rúss-
lands. Útibú voru í Novgorod,
London, Brúgge og Björgvin.
Áhrif borganna á Norðurlöndum
voru mjög mikil. Um 1400 var öll
ríkisverslun Norðmanna komin í
hendur „kontórsins" í Björgvin.
íslenska skreiðarverslunin fór um
Björgvin og þannig réðu Hansa-
menn íslensku skreiðarverslun-
inni.
Hansakaupmenn taka ekki að
sigla til fslands fyrr en helst leit
út fyrir að Englendingar myndu
sitja að íslensku skreiðinni. Ham-
borg og Brimar annars vegar og
hins vegar Lýbika og nokkrar
Eystrasaltsborgir deildu um ítök-
in hér á landi og fór svo að Ham-
borg og Brimar náðu undirtökun-
um. Á 15. og framan af 16. öld var
verslunin hér á landi, verslun
Hansakaupmanna. Auk þess ráku
þeir útgerð hér á landi og höfðu
hér vetursetu, þótt bannað væri.
Um miðja 16. öld var þessi fisk-
verslun og útgerð bönnuð og bátar
Hansamanna gerðir upptækir og
með þeim hófst fyrsti vísirinn að
útgerð konunga á Suðurnesjum.
Fiskgengd var mikil hér við
land á 15. og framan af 16. öld og
margt bendir til þess að hagur
landsmanna á þessu tímabili hafi
verið betri en áður og síðar. Svo
virðist sem talsvert magn dýrra
gripa hafi verið keypt hingað til
lands og fjölbreytni í vörum var
meira en áður. Getið er um þýsku-
kunnáttu manna og íslendingar
sóttu til háskólans i Rostok til
náms. Saga Hansaborganna er á
vissu skeiði samofin Islandssög-
unni.
Saga
Hansa-
borganna
í þessu glæsilega riti dregur
höfundurinn upp myndir úr sögu
Hansaborganna i máli og mynd-
um. Fjölmargar myndasíður
fylgja, bæði í litum og svart/hvitu
auk mynda í texta. Höfundurinn
leitast við að svara því hvers kon-
ar fólk það hafi verið sem reisti
hinar glæsilegu Hansaborgir,
hann útlistar daglegt líf þess, hi-
býli og margs konar starfsemi.
Kaupmenn og farmenn mótuðu
menningu þessara borga, sem var
hluti þeirrar borgaralegu menn-
ingar sem mótaðist um meginland
Evrópu á mörgum öldum og rnót-
aði viðhorf og smekk siðari alda.
Schildhauer fjallar um þátt kirkju
og trúarbragða i lífi þessara kaup-
manna og farmanna, hann tíundar
tjáningarform tímanna i hljóm-
list, skáldskap og listum og lýsir
vaxandi samkennd þeirra og stétt-
arvitund.
Áhrif Hansaborganna í efna-
hagslifi Norðvestur- og Austur-
Evrópu voru einstök. Verslunin
tengdi saman landsvæðin, gerði
þau hvort öðru háð og hún rauf
hinn frumstæða sjálfsþurftarbú-
skap ár-miðalda.
Það varð hagstæðara að flytja
korn frá Eystrasaltssvæðinu yfir
úfið Norður-Atlantshaf til ís-
lands, en að rækta það hér á landi
og með stórhækkun fiskverðs
breyttist íslenskur landaurabú-
skapur. Um það leyti sem áhrifa
Hansamanna gætti hér mest kom
prentlistin upp í Þýskalandi. Það
er óskráð saga hvern þátt Hansa-
menn áttu í því að flytja íslend-
ingum nýja menningarstrauma
með einum saman flutningi bóka
hingað til lands. Tengsl lands-
manna og kaupmanna eru staðfest
m.a. með bréfaskriftum Jóns
Arasonar og undirbúningi hans að
kaupum á hentugum vopnum i
Hamborg til varnar Heilagri
kirkju hér uppi á íslandi.
Höfundurinn ræðir um sjórétt
Hansamanna og hversu hann
markaði þróun sjóréttar um norð-
anverða Evrópu.
Hansalistin
„Borgarloftið gerir menn
frjálsa“ sannaðist á íbúum Hansa-
borganna. Kaupmenn, sjómenn og
handverksmenn mótuðu gerð
þessara borga og þá menningu
sem blómstraði þar. Konungar og
furstar komu þar hvergi nærri.
Listin var gotik með borgaralegu
ívafi, „Hansalistin".
Byggingar þessa tímabils bera
svip þessarar listar, kirkjur, ráð-
hús og patrisíahús eru sérstæð
fyrir þessar gömlu, grónu og þri-
falegu borgir.
Skólar miðalda voru ætlaðir
þjónum kirkjunnar. Með auknum
áhrifum borgarastéttarinnar í
þýsku Hansaborgunum taka skól-
ar þar breytingum að því leyti að
meiri áhersla er lögð á ýmsar
greinar sem nauðsynlegar voru
stéttinni og ráð hverrar borgar
höfðu áhrif á rekstur skólanna.
Háskólinn í Rostock var stofnaður
12. nóvember 1419 í Mariukirkj-
unni þar í borg. Forsenda þeirrar
stofnunar var, að ráðið tryggði
rekstur skólans með því að heita
800 Rínargyllinum árlega til
greiðslu fyrir kennslu og lagði til
húsakynni. Þessi háskóli var eins
og áður segir sóttur af íslenskum
námsmönnum og námsmönnum
frá Danmörku, Noregi, Svíþjóð og
Finnlandi. Um aldamótin 1500
voru 10% stúdenta frá Norður-
löndunum. Annar háskóli „studi-
um generale" var stofnaður i
Greifswald, 17. október 1456.
Bókmenntir
Eftir uppfinningu prentlistar-
innar var komið upp prentverki i
Lybiku 1475, í Rostock 1476, Ham-
borg 1491 og í Danzig 1498. Lýbika
var höfuðstöð prentlistarinnar og
útgáfustarfsemi á þessum slóðum,
þar var biblían prentuð 1494, út-
gáfa sem er meðal fremstu bibl-
íuverka. „Narrenschiff“ Sebastian
Brants og „Reinecke Fuchs“ dýra-
fabúla, en slík rit voru mjög vin-
sæl, oft dulin gagnrýni. Bæði þessi
rit voru gefin út í'Lybiku. Þessar
fabúlur voru þýddar á önnur mál
eða stæld um alla álfuna. „Uglu-
spegill“ var prentaður í Lybiku
1478, sú gerð var upprunnin í
Braunschweig.
Sá eiginlegi Ugluspegill er tal-
inn hafa lifað á fyrri hluta 14. ald-
ar, grafinn í smábænum Mölln
fyrir sunnan Lybiku 1350. Önnur
gerð sögunnar af hinum eiginlega
Ugluspegli er til í einu eintaki,
sem prentað var 1515 og er varð-
veitt í British Museum. Þar segir
frá aumu lífi eins „bóndasonar". í
þeirri gerð er hvöss ádeila á að-
stæður og samféiagshætti.
Útskurður, gluggaskreytingar
eða glerlist, málverk, alls konar
kirkjumunir, altaristöflur,
krossmörk, skírnarfontar og bóka-
skreytingar og listrænt bókband,
sem fornt íslenskt bókband virðist
draga dám af, allt þetta eru minj-
ar um grósku og menningarskeið
Hansaborganna.
Gömul götulífsmynd fri Brttgge í Belgíu
Aukin sjálfsvitund borgara-
stéttarinnar birtist m.a. í þörfinni
fyrir vitund um eigin fortíð og
sögu. Annáiar og frásagnir frá 13.
öld bera vott um klerklega höf-
unda, þegar frá líður gætir meira
borgaralegra viðhorfa og mikil
áhersla er lögð á sögu eigin borga.
Kaupmanna- og iðnaðarmanna-
„gildin" mótuðu mjög mat og
hegðun og þau gerðu einnig
ákveðnar kröfur til félaganna eða
gildisbræðranna, sem voru miðað-
ar við siðareglur kirkju og kristni.
Styrkur Hansa-borgara var fólgin
í vissu um gildi sitt og þýðingu,
menning þeirra og smekkur mót-
aðist af ögun sem starf þeirra
setti þeim og sú ögun var byggð á
nauðsyninni, skyldurækni og
trúmennsku. Þessir þættir voru
grunnmúraðir í meðvitund sam-
félagsþegnanna og þessvegna voru
listaverk þeirra og tjáning í bók-
menntum og byggingum einkennd
af vöndugleika, smekkur þeirra
óhvikull. Snyrtimennska og þörf
fyrir rétt hlutföll og vel gerða
hluti vottaði gróna menningu
þeirra, og varð þeim menningar-
vaki.
Bók þessi er unnin samkvæmt
ofanskráðum einkennum Hansa-
borgara, laus við allt prjál og
sundurgerð.
pltrgmnl
j Askriftcirsíminn er 83033
ir —----------------