Morgunblaðið - 20.11.1986, Blaðsíða 15

aser H'jg
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1986
Reynsluheimur skálds
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Thor Vilhjálmsson: Grámosinn
glóir. 267 blaðsíður. Svart á
hvítu. Reykjavík, 1986.
»Nú er ég kominn af hafi,« kvað
Einar Benediktsson. Oft fór hann
jrfir hafið, dvaldist árum saman
erlendis en hvarf svo að lokum al-
kominn heim. Annar og víðtækari
skilningur mun hann þó hafa ætl-
ast til að lagður yrði í orðin -
huglægur, tilfinningalegur.
Thor Vilhjálmsson dvaldist lengi
erlendis. Verk hans bera þess merki
fremur en nokkurs annars íslensks
rithöfundar fyrr og síðar.
Nú sendir hann frá sér skáldverk
sem er íslenskara en nokkurt hinna
fyrri. Að uppistöðu er þetta saga
tveggja sakamála frá því fyrir alda-
mót. Norður í Bárðardal varð ungur
maður unnustu sinni að bana; vildi
losna við hana þar sem hún gekk
með bami hans. Og í Þistilfirði
gerðust þau undur að stúlka varð
bamshafandi eftir bróður sinn. Að
vísu höfðu systkinin ekki alist upp
saman; atvikin höguðu því svo að
þau vistuðust á sama bænum, full-
vaxið fólk. En jafnt fyrir það tók
almenningsálitið hart á samdrætti
þeirra: blóðskömmin og unnustu-
morðið þóttu vera afbrot af allra
versta tagi.
Fróðlegt að sjá Thor Vilhjálms-
son í hlutverki sakamálasagnahöf-
undar! En fleira er hér á ferðinni.
Og fleiri koma hér við sögu en
brotamenn einir: Skáldið unga, sem
numið hefur erlendis og notið
heimsins lystisemda, þar með talinn
holdsins unaður, er nú kominn heim
og settur sýslumaður í fjarveru föð-
ur síns. Og nú er það hans að dæma
- dæma þjóð sína. Faðirinn er
hræddur um að skáldið og sveim-
huginn, sonur sinn, verði allt of
linur. Hann skrifar honum því til
og stappar í hann stálinu:
»Því vil ég brýna fyrir þér að
gæta þess að meyma ekki í geði
við neinn harmagrát...«
Skáldið og dómarinn finnur að
hann býr yfir tvenns konar eðli.
Hann hefur lifað átakamikil mótun-
arár »þegar hann sveiflaðist milli
skauta, og var að reyna að eignast
sjálfsmynd sem mætti duga, vitn-
eskju um hver hann væri.«
Þegar hann svo leggur af stað
með einum fylgdarmanni, óravegu
á hestbaki, í þeim vændum að rann-
saka meint sifjaspell og dæma
sakbominga, er þessi sjálfsmynd
síður en svo fullmótuð. Stórbrotið
landslagið orkar á skáldið ekki síður
en borgarlífið áður. En þjóðin? Hér
var þjóð »að bograst undir fargi
endurtekninganna, í tækifærisleysi,
burðast með hið áskapaða; kyn-
stofnsins böl.« Það er svo margt
að brjótast í skáldinu. Öll þessi
áhrif. Þetta hrikalega mannlíf.
Mótsagnakenndara en nokkurt
landslag. Áður en maður komist til
botns í því hlýtur hann að spyija
sjálfan sig: hver er ég? Verður
maður ekki að komast að raun um
sjálfs eðli áður en hann leitast við
að skilja og dæma athafnir annarra?
Og þannig spyija líka elskend-
umir: »Hver þekkir annan? Þekki
ég þig? Þekkir þú mig? Nema rétt
á meðan við sofum saman.
Elskumst. Njótumst. Og verðum
síðan aftur tvær manneskjur. Hvað
vitum við?«
Elskendurnir - þau sem gera það
sem ekki má - eru sér vel metvit-
andi um sekt sína. Pilturinn lætur
stjómast af blindri hvöt, kiknar
þess á milli undir fargi sektar.«
Stúlkan setur lögmál ástarinnar
ofar mannalögum og bægir frá ótt-
anum við afleiðingar:
»Við eigum þessa stund, þennan
dag. Þessa nótt. Þessa næturstund.
Við eigum hvort annað nú. Og nú
er núna hvað sem verður. Hitt kem-
ur seinna sem er annað mál. Hér
er ég, hér ert þú. Nú. Við.«
Vissulega býr saga þessi yfir
mörgum fleti. Þótt sakamál séu
höfð sem viðmiðunarpúntur er þetta
fremur greining á sektarkennd með
því sem óhjákvæmilega hlýtur að
fylgja henni: einmanaleikanum.
Þama gneistar á milli andstæðra
skauta. Vitundin um fortíðina og
óttinn við hið ókomna vofír yfir
líðandi andartaki. Sérhver athöfn
hlýtur að mótast af meðvitundinni
um dóm annarra — dóm sem fellur
síðar. Skáldið hefur séð mannlífið
í þess margbreytilegustu tilbrigðum
og sjálft kynnst unaðssemdum þess,
en líka horfst í augu við dauðann.
Skáldið þekkir mótsagnimar í
mannlegu eðli og veit að ekki er
allt sem sýnist í mannlegu sam-
félagi. En nú sem hann sest í
dómarasæti verður allt slíkt að
víkja. Það er ekki dómarans að
dæma um ást og hatur, heldur ein-
ungis um verknað. Síst má hann
láta sig varða um tilfinningar.
Rannsókn hans skal vera ópersónu-
leg. Og dæma skal hann eftir lögum
einum. Ekki má hann láta eigin
fortíð né reynslu villa sér sýn. Og
réttlætiskennd hans verður að fara
nákvæmlega saman við laganna
bókstaf.
Hverju er verið að lýsa hér nema
heiminum í dag; þeirri furðulegu
þversögn? Annars vegar lífinu sem
alltaf og alls staðar leitar einhvers
Thor Vilhjálmsson
konar útrásar? Hins vegar kaldri
hendi valdsins sem jafnoft reynir
að þvinga, hefta, bæla?
Meðal annars af þeim sökum,
hygg ég, eru valin hér að söguefni
tvö mjög svo ólík - og í raun og
veru óskyld afbrot: Annars vegar
hrottalegt manndráp af ómerkilegu
tilefni - mannvonskan uppmáluð.
Hins vegar annars konar atferli sem
er þó jafnstranglega forboðið, jafnt
að lögum sem almenningsáliti,
vegna þess að það þykir ósiðlegt:
ástin í sinni frumstæðustu og ýkt-
ustu mynd. Af tvennu illu mun
síðartalda brotið meira að segja
hafa verið álitið sýnu óafsakan-
legra.
Thor Vilhjálmsson velur ekki
aðeins þjóðlegt efni til.sögu þessar-
ar. Hann vinnur líka úr því á þann
hefðbundna hátt að segja sögu.
Gagnstætt sumum fyrri verkum,
t.d. Fljótt fljótt sagði fuglinn sem
er byggt upp af miklum fjölda
_____________________________15
nærmynda og ópersónulegra svip-
leiftra, en hér rakinn samfelldur
þráður. Thor hefur þannig stigið
stórt skref í átt til íslenskrar sagn-
hefðar og er með þeim hætti kominn
af hafi, ef svo má segja, svo skír-
skotað sé til áðurgreindrar ljóðlínu
Einars Benediktssonar.
Því fer þó fjarri að Thor hafí þar
með horfíð frá fyrri stfl. Grámosinn
glóir ber sín höfundareinkenni á
hverri síðu. Og útlönd eru enn í
augsýn. Að öðrum þræði^ einungis,
er þetta íslensk örlagasaga. Að hinu
leytinu þroskasaga skálds. Svo var
sagt um Einar Benediktsson (en
hann mun einmitt vera fyrirmynd
skáldsins og sýslumannsins) að
hann hafi tekið nærri sér að dæma
fólk til refsingar. Það var hlut-
skipti sýslumannsins í þessari sögu
að tugta fólk sem stóð honum skör
lægra að flestu leyti: »Það var óhug-
ur í honum, honum leiddist að þurfa
að standa í þessu. Fólkið fannst
honum lítilsiglt sem hann hafíð
verið að yfirheyra. Standa sér fjarri.
Þetta er þá þjóð mín, hugsaði hann
og kenndi viðbjóðs.«
Minnumst þess hver var munur-
inn á heimsborgara og íslenskum
sveitamanni fyrir aldamótin síið-
ustu. Hann var aldeilis hrikalegur.
í sögulok er skáldið og sýslumað-
urinn svo aftur staddur í erlendri
stórborg. En það er eins og skugg-
inn af ógæfu dæmdra fylgi honum
hvert sem hann fer.
í verki þessu kristallast ýmis
hugmyndafræði sem rekja má
gegnum öll skáldverk Thors Vil-
hjálmssonar, allt frá fyrstu bók. í
stflfræðilegu tilliti er þetta líka
framhald fyrri verka, þó með tiltek-
inni stökkbreytingu. En miðað við
hitt hversu höfundur hefur hér
færst nær raunsæislegu söguefni,
gerst opinskár og ódulbúinn - og
segir söguna beint - er hér komið
fram öðruvísi verk. Af því leyti er
Thor Vilhjálmsson nýr með þessari
bók
VELKOMIN I NÝJA
VOLVOSALINN
SKEIFU
Nýi Volvosalurinn vakti verðskuldaða athygli við
opnunina 1. nóvember. En sýningar halda ófram
þó frumsýning sé afstaðin.
Volvosalurinn í Skeifunni 15
er opinn alla virka daga fró 9-18
og laugardaga fró 13-17.
Þar bíða gœðingarnir gljófœgðir og glœsilegir.
VERIÐ VELKOMIN.
Miklabraut SÍMI: 91-35200. SKEIFUNNI 15,
P&O/SlA