Morgunblaðið - 20.11.1986, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 1986
Ólögleg ávana-
og fíkniefni
— staða, þróun og aðferðir
eftir Ómar Krist-
mundsson
Um síðastliðin áramót gaf
dóms- og kirkjumálaráðuneytið út
skýrslu um ólögleg ávana- og
fíkniefni. Þar voru birtar niður-
stöður úr rannsókn sem gerð var
1984-85. Skýrsla þessi hefur ekki
fengið mikla athygli fjölmiðla og
til að gera bragarbót á því birtast
hér þijár greinar um stöðu, þróun
og aðgerðir í ávana- og fíkniefna-
málum, sem byggja að miklu leyti
á niðurstöðum hennar (1). í fyrstu
tveimur greinunum verður m.a.
gerð tilraun til að svara eftirfar-
andi spurningum:
1. Hvaða aðferðum er beitt við
rannsóknir á ávana- og fíkniefna-
neyslu?
2. Hvemig skiptast neytendur
ólöglegra fíkniefna eftir neyslu-
tíðni?
3. Fer neysla ólöglegra ávana- og
fíkniefna í vöxt hjá ungu fólki?
4. Hefur þeim flölgað sem leitað
hafa aðstoðar vegna neyslu ólög-
legra fíkniefna?
5. Hafa menn látist af völdum
ólöglegra ávana- og fíkniefna?
6. Er meira framboð fíkniefna
hérlendis en áður og sterkari efni
á boðstólum?
7. Standa „hvítflibbar" að ein-
hveiju leyti bak við innflutning og
dreifingu fíkniefna?
8. Hefur neysla ólöglegra fíkni-
efna í nágrannaríkjunum aukist?
í síðustu greininni verður rætt um
löggjöf og refsiframkvæmd í
ávana- og fíkniefnamálum á ís-
landi, þróun hennar og einkenni.
Rannsóknir á neyslu
ólöglegra fíkniefna
Áður en lengra er haldið er
nauðsynlegt að skoða hvaða að-
ferðum hægt er að beita við
athugun á neyslu ólöglegra fíkni-
efna og afleiðingum hennar og
stöðu slíkra athugana hér á landi.
Algengastar eru eftirfarandi að-
ferðir:
1) Neyslukannanir með spuminga-
listum hafa verið áberandi við
áætlun (heildar)neyslu áfengis og
ólöglegra ávana- og fíkniefna hjá
ákveðnum aldurshópum, sérstak-
lega unglingum. Þessi aðferð
hefur ýmsa kosti og hún er tiltölu-
lega auðveld í framkvæmd.
Spumingar eru samdar með hlið-
sjón af ákveðnum vfsbendingum
eða kenningum. Þær eru flestar
lokaðar og svör fyrirfram flokkan-
leg. Úrvinnslan er auðveld og
niðurstöður eru í formi hundraðs-
hluta, sem auðvelt er að bera
saman við fyrri kannanir. Einnig
er athugað hvort tölfræðilegt sam-
band sé milli ýmissa svara við
einstökum spumingum. Með þessu
móti er hægt að greina einkenni
neysluhópsins. Hún er ódýr í fram-
kvæmd. Slíkar kannanir eru
hæfari til innbyrðis samanburðar
en aðrar vegna þess hve algengar
þær em. Helstu gallar þessarar
aðferðar em vanskráning, brott-
fall og fámenni neysluhóps.
Vanskráning vísar til skekkju í
ákveðna átt, þeir sem neyta efn-
anna svara ekki sannleikanum
samkvæmt. Búast má við, að
ákveðinn hluti svari í samræmi við
félagslegar væntingar, sérstak-
lega unglingar, aðrir átti sig á,
að með því að svara rétt stuðli
þeir að ráðstöfunum, sem muni
skaða þá (t.d. ef niðurstaðan úr
könnuninni yrði sú, að herða þyrfti
eftirlit). Þetta er sérstaklega at-
hugunarvert þegar spurt er um
neyslu ólöglegra fíkniefna, þ.e.
spurt er um lögbrot. Brottfall er
vandamál í póstkönnunum. Það
snýst um hvort svör þeirra 50-80%
sem svara könnuninni spegli rétti-
lega heildarhópinn og hvort
brottfallshópurinn sveiji sig frá
hinum, t.d. í neyslu. Þriðji gallinn
er fámenni neysluhóps. í könnun-
um, þar sem handahófsúrtak er
tekið, em þeir fáir sem viðurkenna
tiltölulega sjaldgæft atferli, eins
og t.d. neyslu ólöglegra fíkniefna.
Aðrar aðferðir verður að nota til
að áætla fjölda heróín-, kókaín-
og sprautunotenda. Það er fýrst
og fremst neysla á útbreiddustu
efnunum, kannabisefnum og e.t.v.
amfetamíni, sem hægt er að al-
hæfa um með sæmilegu öryggi.
Þessi atriði geta dregið úr ályktun-
argildi spumingalistakannana.
Almennt er talið, að hægt sé að
fækka þessum göllum með
langtímakönnunum, með því að
leggja fyrir svipaða spumingalista
t.d. á tveggja ára fresti, þar sem
gallamir og áreiðanleikinn em að
öllum líkindum hliðstæðir frá ein-
um tima til annars.
2) Til að ná beint til þeirra sem
neyta fíkniefna em svokallaðar
einstaklingskannanir eða
„case-finding“ aðferðir (í flest-
um tilfellum viðtalskannanir)
notaðar. Leituð em uppi tilvikin,
þ.e. neytendumir, t.d. heróínneyt-
endur í ákveðnum hverfum stór-
borga og upplýsingum safnað um
þá.
3) Algengt er að notast við töl-
fræðigögn. Þau era fyrst og
fremst tvenns konar:
A. Tölur um brot gegn fíkni-
efnalöggjöf (t.d. upplýsingar um
§ölda handtekinna manna, upplýs-
ingar um það magn sem lagt hefur
verið hald á af fíkniefnum, upplýs-
ingar um fjölda upplýstra brota
o.s.frv.) Almennt má segja að með
því að meta þróun fíkniefnaneyslu
eftir fjölda skráðra fíkniefnabrota,
er gengið út frá fylgni milli duldra
fíkniefnabrota (þ.e. neyslu, sölu,
innflutnings o.s.frv.) og skráðra
eða upplýstra. Þetta er þó var-
hugavert. Sérstaða fíkniefnabrota
felst í fýrsta lagi í því að lögreglan
leitar að lögbijótunum, brotin em
í fæstum tilfellum tilkynnt. Lög-
reglan lítur m.a. eftir ákveðnum
hópi manna, sem hefur áður verið
gmnaður eða dæmdur fýrir fíkni-
efnabrot. Eftirlitið er því bundið
ákveðnu vali. í öðm lagi er tilvilj-
unum háð, hvað margir tengjast
hveiju máli, getur það farið t.d.
eftir starfsaðferðum toll- og lög-
gæslu og samheldni brotahópsins.
I þriðja lagj minnkar áreiðanleik-
inn við ítrekanir, þ.e. hvað hver
og einn brýtur oft af sér. I fjórða
lagi skipta vemlegu máli ýmsir
þættir, sem hafa áhrif á hvað toll-
og löggæsla gerir mikið af efnum
upptæk.
B. Tölur um sjúklinga og aðra
sem koma til meðferðar eða
ráðleggfingar (t.d. tölur um inn-
lagnir á geðdeildir, áfengisdeildir
eða meðferðarstofnanir hvers kon-
ar, upplýsingar um eitranir og
dauðsföll af völdum ávana- og
fíkniefna). Eðlilegt er að álíta, að
upplýsingar um fíkniefnaneytend-
ur, sérstaklega þá sem neyta
þeirra í miklum mæli, sé að fínna
bæði á heilbrigðisstofnunum og
félagsmálastofnunum. Þessi gögn
segja lítið um raunvemlegar breyt-
ingar á fjölda neytenda, en geta
hins vegar verið nothæfur mæli-
kvarði á hvað vandinn er stór og
hvernig bmgðist er við honum.
Á íslandi hefur verið skortur á
marktækum og samræmdum
rannsóknum á sviði ólöglegra
fíkniefna. Segja má þó að árið
1984 hafl orðið tímamót. Þá vom
gerðar tvær samræmdar spum-
ingalistakannanir sem náðu til
ólíkra aldurshópa, þ.e.a.s. könnun
landlæknisembættisins og könnun
höfundar. Hin fýrri var endurtekin
í vor og verða niðurstöður hennar
birtar bráðlega.
Ómar Kristmundsson
GREINI
Frá síðasta ári hefur fíkniefna-
deild lögreglunnar í Reykjavík
aukið við skráningu sína þannig
að hjá henni em nú handbærar
ýtarlegri upplýsingar um starf-
semina en áður var. Einnig hafa
síðustu ár birst niðurstöður athug-
ana frá SÁÁ og geðdeildum
Landspítalans um fjölda innlagna
vegna neyslu ólöglegra efna.
Þrátt fyrir að bætt hafi verið
úr tilfinnanlegum skorti á not-
hæfum gögnum vantar enn
talsvert upp á að valinn sé
vísindalegur vettvangur fyrir
framsetningu þessara gagna.
Eins og fram hefur komið hafa
allar framangreindar aðferðir
ákveðnar takmarkanir sem
nauðsynlegt er að meta. Ef nið-
urstöður athugana eru ein-
göngu birtar í formi ófull-
gerðra bráðabirgðaskýrslna
eða fréttatilkynninga er ákaf-
lega erfitt að meta áreiðanleika
þeirra. Vísindalegt aðhald er
nauðsynlegt til að hægt sé að
byggja á rannsóknum þessum í
stefnumörkun og aðgerðum í
ávana- og fíkniefnamálum.
Hvernig skiptast
neytendur ólög-
legra ávana- og
fíkniefna eftir
neyslutíðni?
Með fjölbreyttari neyslu vímu-
efna hafa verið sett fram ýmis
flokkunarkerfi. Á mynd 1 má sjá
eitt slíkt:
í fyrsta flokknum em svokallaðir
„tilraunaneytendur". Til hans telj-
ast þeir sem reyna ákveðin efni í
örfá skipti. Efnið gegnir hins veg-
ar ekki veigamiklu hlutverki fyrir
einstaklinginn. Samkvæmt rann-
sókninni virðast 2/s hlutar þeirra,
sem einhvem tímann hafa reynt
kannabis, falla í þennan flokk. í
næststærsta flokknum em „fé-
lagslegirí* neytendur og skilur
hann sig frá hinum fyrri með
áframhaldandi og tíðari neyslu,
sem getur fylgt ákveðnum aðstæð-
um, t.d. samkvæmum. Samkvæmt
rannsókninni falla um 30%
kannabisneytenda í þennan flokk.
Er þá miðað við þá sem skv. rann-
sókninni höfðu neytt kannabisefna
10 sinnum eða oftar, en þeir sem
sjaldnar höfðu neytt kannabisefna
flokkast sem tilraunaneytendur.
Þriðji flokkurinn samanstendur af
vananeytendum. Það vom um 4%
(viðmiðun: þeir sem neyttu
kannabis a.m.k. 1 sinni í viku).
Um 1% neytenda falla hér í flokk-
inn „fíkniefnaþrælar“. í þessum
flokki em sprautunotendur,
„djönkarar". Neyslan er orðin
þungamiðjan í lífí einstaklingsins.
Til viðmiðunar vom notaðar tölur
yfír þá sjúklinga sem lögðust inn
á geðdeild Landspítalans 1984
með aðalgreininguna „önnur fíkni-
efnanotkun en áfengi". Þannig er
gert ráð fyrir að langflestir í þess-
um flokki leiti sér aðstoðar.
Auðvitað væri þetta stórvafasöm
forsenda erlendis, en e.t.v. er hún
ekki ijarri lagi hér á landi vegna
samfélagsgerðar og fámennis.
Þessi flokkun neytenda er ein-
göngu til viðmiðunar. Til em ótal
útgáfur af svipuðum flokkunum
sem ganga út frá eilítið ólíkum
forsendum en byggjast mikið til á
hugtökunum ávani, fíkn, „dmg
dependence" og fleiri hugtökum
sem lýsa þróun neyslu hjá einstakl-
ingnum. Einhvers konar flokkun
er nauðsynleg, þar sem útilokað
er að ræða um neyslu nema með
hliðsjón af tíðni.
Fer neysla ólÖg-
legra ávana- og
fíkniefna í vöxt?
Svo virðist, ef marka má fréttir
í fjölmiðlum frá þessum tíma, að
um 1967-68 hafí farið að bera á
kannabisneyslu hér á landi. 1969
lagði lögreglan í fyrsta skipti hald
á efni. Reyndar hefði það varla
komið til greina fyrr þótt efnin
væm til staðar, þar sem reglugerð
sem bannaði innflutning og meðferð
kannabis var ekki sett fyrr en þá.
1970 var skipaður samstarfshópur
hjá dómsmálaráðuneytinu sem átti
að hafa það hlutverk m.a. að at-
huga útbreiðslu þessara nýtilkomnu
efna. Þetta sama ár var gerð spum-
ingalistakönnun í samvinnu við
samstarfshópinn á 15, 20 og 25 ára
gömlu fólki. Þá kom í ljós að ein-
göngu örfáir höfðu reynt kannabis.
En á fyrstu ámm áttunda áratugar-
ins virðist hafa orðið mikil breyting
þar á. Árið 1974 var gerð könnun
á vegum Æskulýðssambands ís-
lands og kom þá í ljós að á aldrinum
18-24 í Reykjavík höfðu 23,8%
reynt kannabis einu sinni eða oftar.
Frá 1974 til 1980 var næsta lítið
um kannanir, en miðað við tölur frá
toll- og löggæslu og fjölda þeirra,
sem reyndu kannabis í fyrsta skipti
samkvæmt rannsókninni, bendir
flest t'il að dregið hafi talsvert úr
útbreiðslu um 1975, bæði á kanna-
bis og öðmm ólöglegum ávana- og
fíkniefnum. Um 1980 virðist hins
vegar sem útbreiðslan hafí aftur
aukist miðað við sama aldur.
Síðustu 3 árin virðist hún hafa verið
jöfn, en 1984 hafði um fjórðungur
á aldrinum 16-36 reynt kannabis,
eins og fyrr segir.
Á íslandi hefíir amfetamín verið
misnotað síðustu áratugina, en
Mynd 1:
SKIPTING KANNABISNEYTENDA EFTIR NEYSLUTIÐNI
AÐFERDIR: