Morgunblaðið - 28.08.1987, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. ÁGÚST 1987
11
TVÆR SÝNINGAR
Myndlist
Valtýr Pétursson
í Gallerí Grjót hafa aðstandendur
komið upp sýningu á verkum sínum,
og er sú á allan máta eftirtektar-
verð. Sýningarrýmið er með minna
móti og það er engu líkara en að
einmitt þær takmarkanir, sem rý-
mið sett, hafi orðið til þess, að gera
val verka vandaðra en algengast
er um samsýningar. Annmarkar
þeir, sem húsnæðinu fylgja, koma
þeim hlutum, sem sýndir eru að
gagni, en skemma hvergi. Það eru
einnig nokkuð margir listamenn,
sem að galleríinu standa, og ekki
minnkra vandinn sem þama var
leystur við það.
Ég leit við á sýningu þeirra
Gijótamanna og hafði sannast að
segja furðulega mikla ánægju af.
Aðstandendur skipast á um að
passa sýningar á staðnum, þannig
spara þeir í rekstrinum og verður
ekki annað sagt en að nokkur ídeal-
ismi sé þama á ferð. En snúum
okkur að efninu:
Steinunn Þórarinsdóttir á þama
eftirtektarverð verk í skúlptúr og
Þorbjörg Höskuldsóttir sýnir tvö
glæný olíumálverk í mjög mjúkum
og sannfærandi litum. Jónína
Guðnadóttir er með leirverk, sem
em mjög í ætt við það, sem hún
hefur sýnt að undanfömu. Magnús
Tómasson er með málverk af dýrum
og er hressilegri í lit en oft áður,
og Ragnheiðru Jónsdóttir sýnir
nokkrar svartlistarmyndir, sem
munu hafa verið á sýningu hennar
í Norræna húsinu ekki alls fyrir
löngu. Ófeigur Bjömsson er með
fljúgandi lágmyndir og sérkenni-
lega skarpgripi og Örn Þorsteinsson
sýnir litlar vatnslitamyndir, út-
færðar á viðkvæman hátt, en vekur
samt mesta athygli með skúlptúr í
áli, og gott ef hann hefur ekki fund-
ið sérstaka hlið á listiðju sinni í
þeim verkum. í heild er mjög við-
kunnanlegur svipur á þessum
verkum og til sóma fýrir þá, sem
í hjut eiga.
í Gallerí Hallgerði sýnir Lars
Emil Ámason. Þar kom ég að læst-
um dymm og las miða þess efnis,
að starfsfólk í verslun við hliðina á
mundi opna fyrir sýninargestum,
en þar var einnig allt læst og eng-
inn lyklavörður. Ég sá aðeins inn
um glugga og gat gert mér grein
fyrir, að um geómetrískar abstrak-
sjónir í anda Mondrians var að
ræða. Af augljósum ástæðum vil
ég ekki segja meir um þessa sýn-
ingu, en það væri ekki verra, að
það væri tryggt, að unnt væri að
komast inn á áyningar á þeim tíma,
sem auglýstur er. Eins og aðrir
vafalítið gera, tel ég mig geta tekið
mér ýmislegt þarfara fyrir hendur
en að skoða myndlist með því að
gægjast inn um glugga.
Menning og saga
íslenskra miðalda
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Kirsten Hastrup: Culture and Hi-
story in Medieval Iceland.
An anthropological analysis of
structure and change. Oxford
1985.
Saga einnar þjóðar er aldrei algjör
eða fullkomin og endanleg, sagan er
ávallt skrifuð fyrir einhveija og í
ákveðnum tilgangi. Fullkomin og al-
gjör saga (sem er alls ekki hugsanleg)
yrði þýðingarlaus og engin saga
(Lévi-Strauss). Collingwood telur að
sagnfræðingurinn hafí ekki aðeins
áhuga fyrir „ytri atburðarás" heldur
fremur fyrir orsökum atburðanna, og
þá fyrst og fremst meðvitund þess
fólks sem átti hlut að atburðunum.
„Mannfélagsfræði er viss tegund
sagnfræði" (Evans-Pritchard).
Kirstem Hastrup leitast við að
skrifa íslenska menningar- og mið-
aldasögu (tímamarkið fram að Gamla
sáttmála) með kenningar Colling-
woods og Lévi-Strauss að leiðarljósi.
í fyrri hluta ritsins fjallar hún um
gerð samfélagsins, mannfélagsfræði
og í síðari hluta um atburðarásina,
„ytri sögu“.
Hastmp talar um tvenns konar
tíma, tíma sem almennan tímareikn-
ing, tíma sem hluta tíma veraldarsög-
unnar meðan viðkomandi samfélag
er við líði og þann tíma, sem er fyrst
og fremst tími viðkomandi samfélags
og er mótaður af því sama samfé-
lagi. þ.e. tími aðlagaður umhverfí og
þörfum samfélagsins. Sá tími er (ekki
ósvipaður „sveitaklukkunni") mældur
samkvæmt þörfum þeirra, sem byggja
land og lifa á og af landsgæðum,
tíminn miðast við sáðtíð, eggtíð, sel-
mánuð, heyannir, komskurðarmánuð
o.s.frv. Þegar komið var hæft til kom-
skurðar, þá var komskurðarmánuður
eða haustmánuður, veðráttann réði
tímasetningunni. Vikur og misseri
vom tímaákvarðanir, sumardagurinn
fyrsti og fyrsti vetrardagur mörkuðu
misseraskiptin. Lögsögumaðurinn til-
kynnti „misseristalið" á Alþingi við
þinglausnir. Hastmp fjallar nákvæm-
lega um íslenskt tímatal og heimildir
hennar em Rímtöl og Grágás.
Tími og tímatal er fyrsti kafli rits-
ins, síðan kemur umfjöllun um
hugtakið rúm eða rými. Áttaskynið
er undirstaða og forsenda lífs manna
í ákveðnu umhverfi, „tími og áttir
vom samtvinnuð". Fjarlægð var mæld
í þeim tíma sem það tók mann að
fara vegalengdina ríðandi, hugmynd
um fjarlægð milli staða án ferða-
mannsins var þýðingarlaus. Hastmp
ræðir hugtakið ár og öld, öld gat
bæði þýtt tíma og einkum ástand
ákveðins tímaskeiðs. Sbr. óöld í
heiðni, aldarfar. Hugtakið ár var not-
að í svipaðri merkingu, sbr. ára vel,
ár þýddi gróska.
Hastrup leitast við að átta sig á
hugmyndum íbúa „fríríkisins" um
umhverfí sitt, fjarlægðir, rými og
tíma, síðan ræðir hún ættir og tengsl
manna á milli, frændgarðinn og mis-
munandi stig skyldleika. Hugmyndir
manna um skyldleika vom bundnar
nauðsyn einstaklingsins sem sam-
félagsvem, án ættartengsla var
einstaklingurinn einskis megnandi,
vamarlaus og aðstoðarlaus. Hastmp
notar Grágás sem aðalheimild um
þessi efni. Hún. ræðir hugtökin sem
snerta ættartengsl og sifjar all ítar-
lega, ætt, frændr, sifjungar, homung-
ar og hrísungar o.s.frv., o.s.frv.
Einnig ræðir hún gagnkvæmar skyld-
ur ættmenna, sem er nákvæmlega
útlistað í Grágás.
Efni fjórða kafla ritsins er félags-
legt og pólitískt form „fríríkisins".
Fijálsir menn og þrælar vom skýrt
aðgreindir, réttarstaða þeirra var skil-
greind í lögum. Bændur, leiglending-
ar, hjáleigumenn, húskarlar, leysingj-
ar og þrælar og ambáttir vom
stéttimar. Manngjöld vom mismun-
andi, bóndinn var virtur á 120 aura,
leysinginn á 60 aura og þrællinn/
ambáttin á 12 aura. Margt bendir til
þess að þrælahald hafi verið algengt
á landnámsöld en hafi verið horfíð
um 1100. Ritaðar heimildir votta
þetta og einnig benda leifar af miklum
garðahleðslum frá þessu tímabili til
nægs vinnuafls, en garðahleðslumar
em stórkostleg mannvirki og sýna
ótvírætt mikla nýtingu landsgæða og
líkindi á meiri ræktunarbúskap strax
á landnámsöld, en síðar varð.
Sú stétt, sem virðist hafa ráðið
mestu vom landnámsmenn og afkom-
endur þeirra. Hastmp fjallar um
goðorð og goða, sem ásamt þingunum
mótuðu pólitíska gerð samfélagsins,
settu lög og dæmdu í málum. Hún
álítur að goðamir hafi „að minnsta
kosti nokkrir“ verið goðprestar, þótt
staða þeirra hafí jafnframt verið ver-
aldleg. Þessi munur sem Hastmp
gerir á veraldlegu valdi og goða-
prestsveldi á þessum tímum er mótuð
af aðskilnaði ríkisvalds og kirkjuvalds
sem mótaði alla sögu Evrópu frá
kristnum ármiðöldum. Heimildir frá
heiðni votta ekki aðskilnað veraldlegs
og goða-prests valds. Valdið var ekki
skipt, blótin vom forsenda árs og frið-
ar, blótin, guðsdýrkun og fómfæring-
ar vom frumskilyrði alls lífs. Þessu
tengdust hugmyndir þeirra tíðar
manna um gæfu vissra ætta og tengsl
þeirra við máttarvöldin. Þetta mat
virðist hafa orðið til þess að styrkja
mjög vald viðkomandi ætta.
Fimmti kafli fyrri hluta er um heim-
ana tvo, mannheima „innangarðs" og
andstæðu þeirra, „utangarðs",
óbyggðir og öræfí, þar sem hættuleg
öfl ríktu, heima hinna óbeisluðu nátt-
úmkrafta. Andstæðurnar, óbeislaðir
náttúmkraftar og mannheimar mót-
aðir mennskri menningu og aga vom
og em viðfangsefni mennskrar við-
leitni (Lévi-Strauss). Kveikja and-
stæðnanna er sköpun mannheima,
tilraun mannanna til þess að aga
óbeisluð öfl og skapa sér eigin heim
„innangarðs". Hastmp telur að hver
þjóðflokkur vinni að sköpun mann-
heima, hver á sinn hátt, og að þessi
viðleitni sé sérstaklega skörp og
ákveðin í íslenska „fríríkinu" á mið-
öldum. Lögin vom undirstöðuþáttur
íslensks samfélags. „Vár lög“ þýddi
í raun íslenskt samfélag. Þeir sem
þýddust ekki „lögin" vom utangarðs,
hættulegir siðuðu samfélagi og neit-
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
The Penguin Dictionary of
Curious and Interesting Words.
George Stone Saussy III. Pengu-
in Books 1986.
dtv-Wörterbuch der deutschen
Sprache. Herausgegeben von
Gerhard Wahhring ... Deutsc-
her Taschenbuch Verlag 1986.
dtv-Atlas zur deutschen Sprache.
Tafeln und Texte. Werner Kön-
ing. Mit 140 farbigen Abbild-
ungsseiten. Graphiker Hans-
Joachim Paul. Deutscher
Taschenbuch Verlag 1985.
Daten der polnischen Geschich-
te. Manfred Hellmann. Deutsch-
er Taschenbuch Verlag 1985.
Stone Saussy III hefur fengist
við margt. Hann hefur stundað
umferðasölu, verið eftirlitsmaður í
mörgum greinum, umhverfíshönn-
uður og kennt við gagnfræðaskóla.
Hann býr í Columbía í Suður-
Karólínu. Þessi bók hans er orðalisti
um „óvenjuleg og athyglisverð orð“
sem hafa birst í bókum ýmissa höf-
unda eftir 1945. Þessi orð em
vitaskuld ekki öll ný af nálinni,
mörg eiga sér langa sögu. Höfund-
urinn segir í formála að hann sé
hvorki orðabókahöfundur né orð-
sifjafræðingur, en aftur á móti hafi
hann mikla ást á orðum og því
hafi hann tekið þessa bók saman.
Höfundurinn skýrir orðin eða orða-
samböndin og visar til þess rits og
arar þess. „Fjörbaugsgarður" er
myndað af „fjörbaugur", lífshringur
og „garður". Fjörbaugsmaður varð
að greiða goðanum silfurhring, ef
hann gat það ekki, varð hann dæmd-
ur í útlegð . . . Hastrup útlistar tengd
hugtök og tekst að koma til skila því
mati og þeirri meðvitund sem var
undirstaða laga og réttar á þessum
tímum, að hennar dómi. í lok þessa
kafla ræðir hún heimsmynd heiðinna
manna á íslandi og Norðurlöndum.
Heimildimar eru Snorra-Edda og þá
einkum Gylfaginning, auk þess sem
hún vísar til kenninga Craigies,
Dumezils, Ellis Davidson o.fl. um
þessi efni.
Lagaskin og áhugi á lögum virðist
hafa verið almennari meðal miðalda-
íslendinga en meðal annarra þjóða.
Það stafar af þinghaldinu og þeim
stjómar- og dómsathöfnum, sem stór
hópur manna hlaut að taka þátt í og
sameiginlegum hagsmunum um að
halda uppi lögum og rétti, tryggja
„garðinn“ gegn „utangarðsmönnum“.
í seinni hluta ritsins segir Hastmp
atburðasöguna fram til 1262/64 og
telur að allar tilraunir til þess að
breyta upphaflegu kerfí laga og sam-
félags, hafí í lokin leitt til hmns þessa
kerfis. Þar koma til áhrifa Rómarrétt-
ar, kirlqunnar og lénsk áhrif í Noregi.
Breytingar á veðurfari vom lands-
höfundar þess, þar sem hann rak
augun í það. Tilgangur samantekt-
ar þessarar bókar er að skemmta.
Heimildaskrá er í bókarlok, höfund-
ar og rit, þar sem orðin koma fyrir,
það er ekki langur listi, rúmlega
hundrað rit. Alls em orðin, sem
höfundur tekur í þessa bók sína um
1.000, svo að þetta er rétt sýnis-
horn þeirra óvenjulegu orða sem
notuð hafa verið af höfundum síðan
1945. Svo má einlægt deila um
hvaða orð teljast „undarleg" eða
„óvenjuleg". Hvað um það, það má
vel fletta þessari bók sér til
skemmtunar.
Wahrig-orðabókin er unnin undir
umsjá Gerhards Wahrig, fjöldi
fræðimanna hefur ásamt honum
unnið að bókinni. Bókinni er ætlað
að fullnægja þeim kröfum sem
gerðar em til orðabóka nú á dögum.
Uppflettiorðin em 16.000. Sýndar
em mismunandi orðmyndir, beyg-
ingar og orðsifjar, einnig sýnd þau
orð sem dregin em af þeim (lýsing-
arorð, atviksorð o.s.frv.). Sýnd em
dæmi um rétta notkun orðanna í
sambandi við önnur orð. Merkingar-
munur orða er skilgreindur.
Framburður er sýndur og réttar
áherslur. Síðan em öll uppflettiorð
skilgreind og skýrð, sá þáttur er
mjög vel gerður og mjög skilmerki-
legur. Þessi orðabók er talin meðal
vönduðustu orðabóka þýskrar
tungu.
dtv-atlasinn fjallar um þýska
tungu, sögu, uppbyggingu og form-
gerð. Myndir og kort em hér notuð
til glöggvunar, mállýskukort og
mönnum óhagstæðar og verðfall á
framleiðsluvömm kom_ einnig til.
Hastmp skrifar hér íslandssögu frá
sjónarmiðum mannfélagsfræðinnar
og leitast við að lýsa innri þáttunum,
sem orsaka atburðarásina, meðvitund
miðalda-mannsins og hugmyndum um
heimsmyndina, mannheima og
óskapnaðinn.
Hastmp skoðar tímabilið frá ný-
stárlegu sjónarhomi og slík umfjöllun
getur orðið tilefni til nýrra hug-
mynda. Hún forðast tilgátuspeki og
bindur sig við íslenskar heimildir og
þá einkum það safn, sem gengur und-
ir nafninu Grágás. Hún beitir
mannfræðilegum starfsaðferðum til
greiningar og rannsóknar á eðli og
kjama íslensks miðaldasamfélags.
Eitt ber að hafa í huga, sem er að
frumlög „fríríkisins" vom sett áður
en lög vom rituð, að latneskum hætti,
lögsögumaðurinn var „lifandi hluti
laganna og samfélagsins" þegar hann
sagði upp lögin. Hastmp lætur að því
liggja að ritun laganna hafí verið
meira en lítið skref frá hefðbundnum
skilningi á hlutverki laganna og hafí
fremur stuðlað að hmni hins hefð-
bundna samfélagsforms en ýmsar
augljósari ástæður. Þetta er skemmti-
leg hugmynd og til þess að geta metið
hana þarf að ganga út úr ritöld inn
í öld og samfélag Hómerskviða.
málþróunarkort gera glögga grein
fyrir viðfangsefninu, sama varðar
framburðareinkenni hinna ýmsu
svæða. Almennur inngangur er
fyrsti kaflinn, síðan er saga málsins
rakin í texta, kortum og töflum frá
upphafí, um miðaldir og fram á
vora daga.
Pólskur annáll frá upphafi
pólskrar ríkismyndunar til 1983 er
vandasamt verk. Hér er „fyrsta til-
raun til slíkrar annálsgerðar gerð“.
Mannvistarleifar hafa fundist á
pólsku landsvæði frá því um
180.000 f. Kr. Föst búseta virðist
hafa verið á þessum svæðum frá
því á Mið-steinöld ca. 7500 f. Kr.
og síðan. Þjóðflokkar vom á stöð-
ugu ferðalagi að austan, suðaustan
og vestan lengi vel. Húnar komu
þama við sögu, slavar fara á stúf-
ana og þjóðflokkagerið vandrar
þama fram og til baka. Engar skrif-
legar heimildir em til um slavneskar
þjóðir sem mynda vísi að ríki í Póll-
andi á 7. og 8. öld. Um 840—50
fara óljósar fregnir af þjóðflokkum
á þessum slóðum. 963 er fyrsta
þjóðhöfðingjaætt Póllands nefnd,
svonefndir „Piastar". Up úr því
skýrist atburðarásin og síðan verð-
ur sagan rakin áfram.
Pólveijar hafa alla tíð orðið að
beijast við nágranna sína í austri
og vestri. Innanlandsátök og árásir
nágrannanna hafa þjakað þjóðina
og nú er svo komið, að Pólveijar
eiga undir högg að sækja í sam-
skiptum við nágrannann í austri og
það lið sem gengur erinda hans sem
landstjórnarmenn Póllands.
Orðabækur og uppflettirit