Morgunblaðið - 12.11.1987, Page 28

Morgunblaðið - 12.11.1987, Page 28
28 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1987 gerði heilsársútgerð mögulega. Þetta kom sér vel, því með þessu fékk verkafólkið fullnægjandi vinnu í sjávarþorpunum og þorpin tóku að vaxa og dafna og urðu með því í stakk búin að veita annarri at- vinnustarfsemi viðunandi aðstöðu. Sem sagt; þessi þáttur í breyttu byggðamynstri var alveg bráðnauð- synlegur til að geta mætt aðstæðum og kröfum nýs tíma. Annar þáttur þessarar sömu þró- unar var þó ekki jákvæður, en hann var sá, að þessir nýju kjarnar fóru útí, eða útfyrir mörk byggðasvæð- anna, stundum útá annes, til að vera sem næst fiskinum, eins og fyrr var lýst. Þetta kalla ég miðflóttaaflið, eða hið sundrandi afl, í fslenskri byggðaþróun og hefur þetta gert okkar stijálbýla !and enn stijál- býlla. Þetta er veikleiki í byggða- mynstrinu, sem ný byggðastefna þarf að ;isetja sér að vinna gegn og leiðrétta. Kalla ég þetta mynstur MYND2: P* Nærvera jarðvarma Dekkst skyggðu svæðin eru svæði þar sem jarðvarmi er til í mestu magni. Á næst dekkstu svæðin er líka tiltölulega auðvelt að hitavæða. Inn á Ijósu svæðin er svo líka hægt að flytja jarðvarma sé notand- inn mjög stór. Sé reiknaö með mjög háu olíuverði í framtíðinni verða hvítu svæðin nær óbyggileg nema fyrir byggð sem þarf að vera nálægt miklum auðlindum til að geta nýtt þær á hagkvæman hátt. þetta á við fiskimið og útvegsbæi á Vestfjöröum og Austfjörðum. — þar sem bæir og héröð inn til landsins væru styrktir öðrum frem- ur — miðsóknarmynstur. Sjá mynd 1» Á þessari mynd er verið að setja upp fræðilegt dæmi, til að sýna fram á lögmál, því með miðflótta- mynstrinu dreifíst byggðin á 175.000 km2 reit, en með miðsókn- armynstrinu á aðeins 75.000 m2 reit, sem sagt; í síðara tilfellinu er um meira en helmingi styttri vega- lengdir og meira en helmingi meiri byggð á svæðum, þótt fólksfjöldi sé hinn sami í báðum tilfellunum. Þetta sýnir hve miklu miðsóknar- stefnan gæti fengið áorkað í því að þétta hina gisnu byggð landsins, ef henni væri beitt markvisst. Þriðja atriðið, sem ég vil gera að umtalsefni hér, er apurningin um það hvort núverandi byggða- mynstur fellur vel að hinum ýmsu tegundum landgæða. Könnun á þessu hef ég gert með Btyrk frá CCMS í Brussel. í þeirri vinnu kort- T ©0 1 — og ef svo telst vera, til hvaða grundvallar- stefnubreytinga og aðgerða er þá hægt að grípa Fyrri grein eftir Trausta Valsson Núna um helgina verður haldin ráðstefna á Selfossi , á vegum Byggðastofnunar og Sambands íslenskra sveitarfélaga. Ráðstefnu- boðendur spyija spumingarinnar „Hefur byggðastefnan brugðist?" og í sjálfu ráðstefnuheitinu — þess- ari spumingu — leynist sá ótti að núverandi starfsaðferðir ráði ekki við vandann og því verði nú ekki undan því skorast að leita eftir grundvallarlega nýjum tökum á málinu. Óttinn er vissulega ekki ástæðu- laus, því að á undanfömum árum hefur hlutfall landsbyggðarinnar utan SV-homsins, í fólks^öldanum, stöðugt farið lækkandi. Árið 1985 voru íbúar útá lands- byggðinni um 95 þúsund en 147 þúsund á SV-hominu. Ef þróun síðustu ára heldur áfram reiknar tölvuspá Byggðastofnunar með að orðin verði á landsbyggðinni um 3 þúsunda fækkun árið 2000 en á sama tíma hafi íbúum á SV-hominu fjölgað uppí 182 þúsund, sem er 35 þúsunda fjölgun á aðeins 15 árum. Þetta eru mjög alvarlegar horfur og þó mesta fækkunin fari fram í sveitahéruðum — en bæir standi sig skár — þá er mörgum bæjarfélögum hætta búin, sérstaklega þar sem starfsemin byggist á þjónustu við sveitimar. Þær stöðugu kröfur, sem fólk gerir til þjónustustigs og lífrænna tengsla við önnur byggðalög setja líka afskekktari útvegsstaðina í hættu. Er hægi að kenna nú- verandi byggðastefnu fim hvernig mál horfa? Útfrá hinni neikvæðu þróun sfðustu ára og horfum, sem nú hef- iir verið lýst, verður að svara þessari r.pumingu afdráttarlaust játandi; já, - :iúverandi byggðastefna hefur ekki iekist að stöðva óheillaþróunina — og því er hún augsýnilega stórgöll- uð. Áður en ég lýsi þvf hver ég tel að eigi að verða megináhersluatriði nýrrar og bœttrar byggðastefnu, vil ég lýsa, í nokkrum orðum, helstu göllunum og þeim skorti á fram- sýni, sem einkennir byggðastefn- una. Verstu mistökin voru þau að átta sig ekki á því, að hin dreifða byggð úti á landi, hlaut að mega búast við að eiga fyrir höndum mjög al- varlega vamarbaráttu í þjóðfélagi, sem færist stöðugt í átt til meiri þarfa í menntun, þjónustu og sam- skiptum. I ljósi þess að þessum kröfum hlýtur að vera erfitt að mæta í mjög strjálbýlu landi, var það glap- rseði að rejma ekki, f þessari vamarbaráttu, að safna kröftunum saman (á íþróttamáli: „pakka í vöm“), á þeim svæðum þav sem allar byggðaforsendur em hvað bestar. Þetta hefði þýtt stjómun og skipulag, sem hefði verið sársauka- fullt fyrir sumar byggðir landsins, en eins og gert er erlendis og nú er loks farið að gera í landbúnaðin- um hér á landi hefði þurft að hjálpa fólki til að draga saman seglin á þeim svæðum þar sem Iftál von er til að byggð standist. Til að taka svona vitrænt á mál- unum virðast stjómmálamennimir og embættismennimir hvorki hafa vit né kjark. Trausti Valsson „Sú hætta, sem jafnvel allstórum bæjum eru búin af hinum stöðugt lækkandi fólksfjölda á landsbyggðinni er ugg- vænleg og sárt til þess að vita að þeim miklu fjármunum og kröft- um, sem til reiðu hafa verið og sem hefðu dugað til að byggja upp þróunarsvæði af nægi- legri stærð og þétt- leika, til að standast nútíma kröfur, hefur verið svo mjög drepið á dreif, að nú dugir ekk- ert minna en nýtt gífurlegt átak til að verja landsbyggðina viðtæku hruni.“ Hipparómantfk gekk til liðs við dreifbýlisrómantíkina uppúr 1970 og á árunum 1978, ’76, ’77 og '78 Qölgaði Iftillega meira á lands- byggðinni en á höfuðborgarsvæð- inu. En þetta var villu(jóa, sem leiddi til þess að menn lokuðu uugunum fyrir þeim vanda, sem stijálbýlli byggð hlýtur að vera búin í nútíma þjóðfélagi. Þetta voru örlagarfk mistök, því nú er búið að leggja í gífurlega fjárfestingu á bæjum og héruðum, sem mjög litlar líkur eru á að fái staðist. Sú hætta, sem jafnvel allstórum bæjum eru búin af hinum stöðugt lækkandi fólksfjölda á landsbyggð- inni er uggvænleg og sárt til þess að vita að þeim miklu fjármunum og kröftum, sem til reiðu hafa ver- ið og sem hefðu dugað til að byggja upp þróunarsvæði af nægilegri stærð og þéttleika, til að standast nútfma kröfur, hefur verið svo mjög drepið á dreif, að nú dugir ekkert minna en nýtt gífurlegt átak til að veija landsbyggðina víðtæku hruni. En hvað þá með hina blómlegn stöðu sjávarútvegfs? Þegar athyglinni er beint að þess- ari spumingu kemur fram annað megin rangmatið í núverandi byggðastefnu, sem er það að álíta, að sjónarmiðið að velja bestu stað- setningu bæja útfrá fiskimiðum sé fullnægjandi til að ákveða í byggða- pólitík, hver vænlegasta staðsetn- ing þéttbýlisstaða sé. Nú er farið að koma sífellt betur í ljós, að yfirdrifin atvinna og óhemju tekjur, eru ekki nóg einar saman til að halda í fólkið; það gerir meiri og stærri kröfur. Og jafnvel þótt afskekktu sjávar- þorpin héldu sfnum fólksfjölda, þá komum við að spumingunni; hvað gera bæir eins og t.d. Bakkafjörður og Raufarhöfn fyrir byggð í landinu? Næsta lítið tel ég, enda eru þeir úti á ystu annesjum. Allt öðru máli gegnir með bæi eins og Akureyri, Sauðárkrók og Blönduós, sem liggja innarlega í djúpum fjörð- um og ná því að vinna saman — á gagnstyrkjandi hátt — með stórum aðliggjandi sveitahéruðum. Þessi miðlægni í héruðum og svo nálægð við megin umferðarstrauma í landinu, gerir þá lífvænlegri en aðra hafnarbæi, þó svo að enn skorti upp á miðlægnina, t.d. á Sauðárkróki og væri Varmahlíð í mörgu tilliti, hentugri sem hérað- smiðstöð í Skagafirði. Breytingar á byggðamynstri Tónninn í núverandi byggða- stefnu er almennt sá, að breytingar á byggðamynstri séu af hinu illa. Á þetta hefur verið lögð áhersla með að nota orðið byggðaröskun yfir hvers konar breytingar á byggða- mynstri. Orðið byggðaröskun minnir helst á, að verið sé að vekja menn og byggðir af djúpum, aldar- löngum svefni — og það má helst ekki. En að gríni slepptu, þá er það svo, að sumar breytingar á byggða- mynstri eru neikvæðar og svo aftur aðrar jákvæðar — og í sumum til- fellum jafnvel bráðnauðsynlegt að setja stefnuna á breytt byggða- mynstur, til að mæta kröfum framtíðarinnar. Meðan ísland var enn að mestu landbúnaðarland, bjó fólkið í dölum og innsveitum landsins og umferð milli sveita fór að mestu um íjall- vegi. Eftir að tækni fór að aukast á 19. öld var ekki lengur þörf á eins miklu vinnuafli í sveitum. Um líkt leyti komu þilskipin til, sem MIÐFLÓTTA-MYNSTUR (SUNDRUNARAFL) MYND 1: Reitur sem snertir ystu annes landsins er um 350x500 km að stærð (175.000 km2). Ef stórir byggöakjarnar þróast við þessi ystu endamörk, leiðir það til mjög mikillar byggðadreifingar og skorts á því að byggðirnar styrki hver aðra. Sé hinsvegar mið- að, í byggðastefnu, við reit sem dreginn er við fjarðarbotna (250x300 km; 75.000 km2) næst fram meiri þétting og meiri tenging, sérstaklega ef hálendisvegakerfið kæmi til. T ZSO km MIÐSÓKNAR-MYNSTUR (SAMEININGARAFL) Hefur byggða- stefnan brugðist?

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.