Morgunblaðið - 12.11.1987, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1987
gerði heilsársútgerð mögulega.
Þetta kom sér vel, því með þessu
fékk verkafólkið fullnægjandi vinnu
í sjávarþorpunum og þorpin tóku
að vaxa og dafna og urðu með því
í stakk búin að veita annarri at-
vinnustarfsemi viðunandi aðstöðu.
Sem sagt; þessi þáttur í breyttu
byggðamynstri var alveg bráðnauð-
synlegur til að geta mætt aðstæðum
og kröfum nýs tíma.
Annar þáttur þessarar sömu þró-
unar var þó ekki jákvæður, en hann
var sá, að þessir nýju kjarnar fóru
útí, eða útfyrir mörk byggðasvæð-
anna, stundum útá annes, til að
vera sem næst fiskinum, eins og
fyrr var lýst.
Þetta kalla ég miðflóttaaflið, eða
hið sundrandi afl, í fslenskri
byggðaþróun og hefur þetta gert
okkar stijálbýla !and enn stijál-
býlla. Þetta er veikleiki í byggða-
mynstrinu, sem ný byggðastefna
þarf að ;isetja sér að vinna gegn
og leiðrétta. Kalla ég þetta mynstur
MYND2: P*
Nærvera jarðvarma
Dekkst skyggðu svæðin eru svæði þar sem jarðvarmi er til í mestu magni. Á næst dekkstu svæðin er
líka tiltölulega auðvelt að hitavæða. Inn á Ijósu svæðin er svo líka hægt að flytja jarðvarma sé notand-
inn mjög stór. Sé reiknaö með mjög háu olíuverði í framtíðinni verða hvítu svæðin nær óbyggileg
nema fyrir byggð sem þarf að vera nálægt miklum auðlindum til að geta nýtt þær á hagkvæman
hátt. þetta á við fiskimið og útvegsbæi á Vestfjöröum og Austfjörðum.
— þar sem bæir og héröð inn til
landsins væru styrktir öðrum frem-
ur — miðsóknarmynstur. Sjá mynd
1»
Á þessari mynd er verið að setja
upp fræðilegt dæmi, til að sýna
fram á lögmál, því með miðflótta-
mynstrinu dreifíst byggðin á
175.000 km2 reit, en með miðsókn-
armynstrinu á aðeins 75.000 m2
reit, sem sagt; í síðara tilfellinu er
um meira en helmingi styttri vega-
lengdir og meira en helmingi meiri
byggð á svæðum, þótt fólksfjöldi
sé hinn sami í báðum tilfellunum.
Þetta sýnir hve miklu miðsóknar-
stefnan gæti fengið áorkað í því
að þétta hina gisnu byggð landsins,
ef henni væri beitt markvisst.
Þriðja atriðið, sem ég vil gera
að umtalsefni hér, er apurningin
um það hvort núverandi byggða-
mynstur fellur vel að hinum ýmsu
tegundum landgæða. Könnun á
þessu hef ég gert með Btyrk frá
CCMS í Brussel. í þeirri vinnu kort-
T
©0
1

— og ef svo telst vera, til hvaða grundvallar-
stefnubreytinga og aðgerða er þá hægt að grípa
Fyrri grein
eftir Trausta Valsson
Núna um helgina verður haldin
ráðstefna á Selfossi , á vegum
Byggðastofnunar og Sambands
íslenskra sveitarfélaga. Ráðstefnu-
boðendur spyija spumingarinnar
„Hefur byggðastefnan brugðist?"
og í sjálfu ráðstefnuheitinu — þess-
ari spumingu — leynist sá ótti að
núverandi starfsaðferðir ráði ekki
við vandann og því verði nú ekki
undan því skorast að leita eftir
grundvallarlega nýjum tökum á
málinu.
Óttinn er vissulega ekki ástæðu-
laus, því að á undanfömum árum
hefur hlutfall landsbyggðarinnar
utan SV-homsins, í fólks^öldanum,
stöðugt farið lækkandi.
Árið 1985 voru íbúar útá lands-
byggðinni um 95 þúsund en 147
þúsund á SV-hominu. Ef þróun
síðustu ára heldur áfram reiknar
tölvuspá Byggðastofnunar með að
orðin verði á landsbyggðinni um 3
þúsunda fækkun árið 2000 en á
sama tíma hafi íbúum á SV-hominu
fjölgað uppí 182 þúsund, sem er
35 þúsunda fjölgun á aðeins 15
árum.
Þetta eru mjög alvarlegar horfur
og þó mesta fækkunin fari fram í
sveitahéruðum — en bæir standi sig
skár — þá er mörgum bæjarfélögum
hætta búin, sérstaklega þar sem
starfsemin byggist á þjónustu við
sveitimar.
Þær stöðugu kröfur, sem fólk
gerir til þjónustustigs og lífrænna
tengsla við önnur byggðalög setja
líka afskekktari útvegsstaðina í
hættu.
Er hægi að kenna nú-
verandi byggðastefnu
fim hvernig mál horfa?
Útfrá hinni neikvæðu þróun
sfðustu ára og horfum, sem nú hef-
iir verið lýst, verður að svara þessari
r.pumingu afdráttarlaust játandi; já,
- :iúverandi byggðastefna hefur ekki
iekist að stöðva óheillaþróunina —
og því er hún augsýnilega stórgöll-
uð.
Áður en ég lýsi þvf hver ég tel
að eigi að verða megináhersluatriði
nýrrar og bœttrar byggðastefnu,
vil ég lýsa, í nokkrum orðum, helstu
göllunum og þeim skorti á fram-
sýni, sem einkennir byggðastefn-
una.
Verstu mistökin voru þau að átta
sig ekki á því, að hin dreifða byggð
úti á landi, hlaut að mega búast
við að eiga fyrir höndum mjög al-
varlega vamarbaráttu í þjóðfélagi,
sem færist stöðugt í átt til meiri
þarfa í menntun, þjónustu og sam-
skiptum.
I ljósi þess að þessum kröfum
hlýtur að vera erfitt að mæta í
mjög strjálbýlu landi, var það glap-
rseði að rejma ekki, f þessari
vamarbaráttu, að safna kröftunum
saman (á íþróttamáli: „pakka í
vöm“), á þeim svæðum þav sem
allar byggðaforsendur em hvað
bestar.
Þetta hefði þýtt stjómun og
skipulag, sem hefði verið sársauka-
fullt fyrir sumar byggðir landsins,
en eins og gert er erlendis og nú
er loks farið að gera í landbúnaðin-
um hér á landi hefði þurft að hjálpa
fólki til að draga saman seglin á
þeim svæðum þar sem Iftál von er
til að byggð standist.
Til að taka svona vitrænt á mál-
unum virðast stjómmálamennimir
og embættismennimir hvorki hafa
vit né kjark.
Trausti Valsson
„Sú hætta, sem jafnvel
allstórum bæjum eru
búin af hinum stöðugt
lækkandi fólksfjölda á
landsbyggðinni er ugg-
vænleg og sárt til þess
að vita að þeim miklu
fjármunum og kröft-
um, sem til reiðu hafa
verið og sem hefðu
dugað til að byggja upp
þróunarsvæði af nægi-
legri stærð og þétt-
leika, til að standast
nútíma kröfur, hefur
verið svo mjög drepið á
dreif, að nú dugir ekk-
ert minna en nýtt
gífurlegt átak til að
verja landsbyggðina
viðtæku hruni.“
Hipparómantfk gekk til liðs við
dreifbýlisrómantíkina uppúr 1970
og á árunum 1978, ’76, ’77 og '78
Qölgaði Iftillega meira á lands-
byggðinni en á höfuðborgarsvæð-
inu. En þetta var villu(jóa, sem leiddi
til þess að menn lokuðu uugunum
fyrir þeim vanda, sem stijálbýlli
byggð hlýtur að vera búin í nútíma
þjóðfélagi. Þetta voru örlagarfk
mistök, því nú er búið að leggja í
gífurlega fjárfestingu á bæjum og
héruðum, sem mjög litlar líkur eru
á að fái staðist.
Sú hætta, sem jafnvel allstórum
bæjum eru búin af hinum stöðugt
lækkandi fólksfjölda á landsbyggð-
inni er uggvænleg og sárt til þess
að vita að þeim miklu fjármunum
og kröftum, sem til reiðu hafa ver-
ið og sem hefðu dugað til að byggja
upp þróunarsvæði af nægilegri
stærð og þéttleika, til að standast
nútfma kröfur, hefur verið svo mjög
drepið á dreif, að nú dugir ekkert
minna en nýtt gífurlegt átak til að
veija landsbyggðina víðtæku hruni.
En hvað þá með hina
blómlegn stöðu
sjávarútvegfs?
Þegar athyglinni er beint að þess-
ari spumingu kemur fram annað
megin rangmatið í núverandi
byggðastefnu, sem er það að álíta,
að sjónarmiðið að velja bestu stað-
setningu bæja útfrá fiskimiðum sé
fullnægjandi til að ákveða í byggða-
pólitík, hver vænlegasta staðsetn-
ing þéttbýlisstaða sé.
Nú er farið að koma sífellt betur
í ljós, að yfirdrifin atvinna og
óhemju tekjur, eru ekki nóg einar
saman til að halda í fólkið; það
gerir meiri og stærri kröfur.
Og jafnvel þótt afskekktu sjávar-
þorpin héldu sfnum fólksfjölda, þá
komum við að spumingunni; hvað
gera bæir eins og t.d. Bakkafjörður
og Raufarhöfn fyrir byggð í
landinu? Næsta lítið tel ég, enda
eru þeir úti á ystu annesjum. Allt
öðru máli gegnir með bæi eins og
Akureyri, Sauðárkrók og Blönduós,
sem liggja innarlega í djúpum fjörð-
um og ná því að vinna saman — á
gagnstyrkjandi hátt — með stórum
aðliggjandi sveitahéruðum. Þessi
miðlægni í héruðum og svo nálægð
við megin umferðarstrauma í
landinu, gerir þá lífvænlegri en
aðra hafnarbæi, þó svo að enn
skorti upp á miðlægnina, t.d. á
Sauðárkróki og væri Varmahlíð í
mörgu tilliti, hentugri sem hérað-
smiðstöð í Skagafirði.
Breytingar á
byggðamynstri
Tónninn í núverandi byggða-
stefnu er almennt sá, að breytingar
á byggðamynstri séu af hinu illa. Á
þetta hefur verið lögð áhersla með
að nota orðið byggðaröskun yfir
hvers konar breytingar á byggða-
mynstri. Orðið byggðaröskun
minnir helst á, að verið sé að vekja
menn og byggðir af djúpum, aldar-
löngum svefni — og það má helst
ekki.
En að gríni slepptu, þá er það
svo, að sumar breytingar á byggða-
mynstri eru neikvæðar og svo aftur
aðrar jákvæðar — og í sumum til-
fellum jafnvel bráðnauðsynlegt að
setja stefnuna á breytt byggða-
mynstur, til að mæta kröfum
framtíðarinnar.
Meðan ísland var enn að mestu
landbúnaðarland, bjó fólkið í dölum
og innsveitum landsins og umferð
milli sveita fór að mestu um íjall-
vegi. Eftir að tækni fór að aukast
á 19. öld var ekki lengur þörf á
eins miklu vinnuafli í sveitum. Um
líkt leyti komu þilskipin til, sem

MIÐFLÓTTA-MYNSTUR (SUNDRUNARAFL)
MYND 1:
Reitur sem snertir ystu annes landsins er um 350x500 km að
stærð (175.000 km2). Ef stórir byggöakjarnar þróast við þessi
ystu endamörk, leiðir það til mjög mikillar byggðadreifingar og
skorts á því að byggðirnar styrki hver aðra. Sé hinsvegar mið-
að, í byggðastefnu, við reit sem dreginn er við fjarðarbotna
(250x300 km; 75.000 km2) næst fram meiri þétting og meiri
tenging, sérstaklega ef hálendisvegakerfið kæmi til.
T
ZSO
km
MIÐSÓKNAR-MYNSTUR (SAMEININGARAFL)
Hefur byggða-
stefnan brugðist?