Morgunblaðið - 27.11.1987, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1987
Minningar
um Kaj Munk
Þakkir til Leikhússins í kirkjunni
eftirÓlafOdd
Jónsson
Það var mér ógleymanleg stund
þegar ég sá leikritið Kaj Munk, sem
Leikhúsið í kirkjunni lauk að sýna
um síðustu helgi.
I mínum huga var þetta ekki leik-
sýning í venjulegum skilningi þess
orðs heldur helg stund, þar sem
maður lifði sig inn í atburðarásina
og stóð sig að því að taka þátt í
bænunum sem beðnar voru.
Sigurbjöm Einarsson, biskup,
segir í ávarpi í leikskrá að Kaj
Munk hafí eitt sinn skrifaði í svar-
grein við árás bókmenntamanns á
sig sem skáld og prest á þessa leið:
„Einu sinni var ungur leikritahöf-
undur sem setti sér að skrifa leikrit
í þeirri sannfæringu, að Guð sjálfur
hefði grundvallað kirkju og leikhús
hlið við hlið á torgi veraldar. Enn-
fremur ímyndaði hann sér að hann
ætti köllun að gegna með þjóð
sinni." Þetta verk Guðrúnar As-
mundsdóttur sem unnið er í sama
anda, er óvenjulegt afrek'. Leik-
myndin einföld en áhrifarík, leikur-
inn frábær, ekki síst hjá Amari
Jónssyni, sem leikur Kaj Munk. Það
var mjög athyglisvert hvemig Guð-
rúnu tókst að koma til skila
bemskuárum Munks. Kennari hans
lét bömin eitt sinn hafa það heima-
verkefni að skrifa niður öll þau orð
sem enduðu á -skapur: félagsskap-
ur, vinskapui o.s.fv. Munk kom með
400 orð daginn eftir og sýnir það
hve orðfær hann var. Þó var hann
ekki langorður, kvartaði yfír því í
prédikun að prestar og reyndar
Páll postuli ættu erfítt með að fínna
amen á eftir efninu.
Kaj Munk fæddist 13. janúar
1898. Hann var fæddur Kaj Harald
Leininger í Maribo í Danmörku.
Foreldrar hans önduðust áður en
hann náði sex ára aldri og hann
var síðan ættleiddur af Munk fjöl-
skyldunni. Þau veittu honum kristið
uppeldi og þó þau væm fátæk hjálp-
uðu þau honum til að sækja háskóla
og ljúka námi til prests. Þegar hann
var vígður 1924 varð hann prestur
í Vederse, einu af minnstu presta-
köllunum í Danmörku, á vestur-
strönd Jótlands, við Norðursjóinn.
Þar þjónaði hann í 20 ár og var
elskaður og virtur af sóknarbömum
sínum. Hann varð fyrir áhrifum
bæði af kristniboði (Indre Mission)
og stefnu Gmndtvigs.
Þegar sem stúdent byijaði hann
að skrifa og skömmu eftir að hann
flutti að Veðrasæ varð hann skap-
andi rithöfundur. Rödd hans
heyrðist um öll Norðurlönd. Hann
ræddur djarfur allt sem áhugavert
gat talist fyrir þjóð og kirkju. Hann
var fjölhæfur penni og með ríka
kímnigáfu. Leikrit hans gerðu hann
þjóðfrægan. Flest leikritanna glíma
við einhvem þátt kristinnar trúar.
Meðal verka hans em „Orðið",
„Hugsjónamaðurinn", „Hræsnin",
„Hann situr við bræðsluo^inn“ og
leikritið „Niels Ebbesen". I leikrit-
um sínum leggur hann oft áherslu
á að kristin trú sigri, jafnvel þótt
hún sé slælega boðuð í máttvana
kirkju.
Prédikanir Kaj Munk sýna
óvenjulega hæfni til að greina
gmndvallarsannindi textans og
koma honum til skila á áhrifaríkan
hátt. Sumar af prédikunum hans
hafa verið gefnar út undir nafninu:
Við Babylonámar (By the Rivers
of Babylon). Greinar sem bmnnu
af föðurlandsást og hluti af prédik-
unum hans vom gefnar út af
andspymuhreyfíngunni á stríðsár-
unum og efldu hreyfinguna mjög.
Fjómm prédikunum var smyglað
úr landi, þær síðan þýddar og prent-
aðar í Bandaríkjunum undir heitinu
Fjórar prédikanir (Four Sermons).
Nasistamir óttuðust Munk og tóku
hann höndum að kvöldi 4. janúar
1944. Daginn eftir fannst lík hans
í skurði nokkrar mílur frá heimili
hans. Hann hafði verið skotinn til
bana af þeim sem tóku hann fastan.
Dauði Kaj Munk hleypti auknum
krafti í andspymuhreyfínguna um
öll Norðurlönd.
Gústaf Aulen, biskup í Strángnes
í Svíþjóð, flutti minningarræðu í
kirkju heilagrar Clöm í Stokkhólmi
16. janúar sama ár, skömmu eftir
að Kaj Munk var tekinn af lífí. Til-
efni þeirrar minningarhátíðar var
tvíþætt: Sorg og þakklæti. Aulen
sagði þá m.a.: „Þegar kúla níðings-
ins laust hann, stóð hann á hátindi
lífsstarfs síns. Þegar vargöld og
vígöld heijuðu Danmörku, var hann
fyrirferðarmesta og voldugasta
leikrítaskáld Norðurlanda á vomm
tímum. Hin leikrænu snilldarverk
hans höfðu lagt í sigurför frá einu
leiksviði til annars. Samtímis boðaði
hann Orðið hvellum og sterkum
rómi frá prédikunarstólnum í yfír-
lætislausu sveitakirkjunni á vestur-
strönd Jótlands. Hann var
markviss, hreinn og beinn, þrátt
fyrir allt hið óvænta og dulræna,
sem með honum bjó. Þama stóð
hann í prédikunarstólnum, trúar-
ljómaður, omstureifur og ósigrandi.
Hin lifandi Danmörk mælti lífsorð
sitt af hans munni heitara og helg-
ara en af vömm nokkurs annars
manns. Hann þekkti ábyrgð sína,
fann til hennar og framkvæmdi.
Hann var óttalaus stríðshetja And-
ans, danskur og kristinn í senn. Frá
honum leiftmðu magnþmngin,
mergjuð orð, orð beittari tvíeggjuðu
sverði og einnig græðandi, — hlý
orð sem geisluðu af ófölnuðum og
umbúðarlausum sannleika.“
Frá sýningu Leikhússins i kirkjunni.
í þessu sem öðm vildi hann fylgja
Meistaranum — en honum lýsti
hann eitt sinn á þessa leið: „Stund-
um er Jesús svo sérlega blátt áfram,
ekki djúpspakur, ekki snjall og
dulvís, heldur aðeins sannur."
Ýmsir hafa velt því fyrir sér hvort
skáldið hafí ekki borið prestinn of-
urliði. En svo var ekki, því hvort
tveggja var samtvinnað í hans lífí.
Hann segir frá því sjálfur, að hann
hafí verið kominn á fremsta hlunn
með að yfírgefa Vedersa til þess
að helga sig algjörlega list sinni.
En þegar honum varð ljóst að hann
myndi hryggja söfnuðinn, gaf hann
þá fyrirætlun upp á bátinn og hélt
áfram hinu trúa starfi meðal þeirra.
Það kemur vel fram í leikritinu
um Kaj Munk að það var honum
mikið kappsmál að vera fijáls í
boðun sinni, eða öllu heldur að Orð-
ið yrði ekki fjötrað. Hann kunni vel
við sig meðal bænda og sjómanna
og fannst hann eiga heima í kirkj-
unni í Vederso. Hann segir: „Því
hér í Guðs húsi er orðið fijálst —
en ekki fijálst á þann hátt að vér
ráðum yfír því sjálfír, heldur þann-
ig, að það ræður yfír oss. Hér
varðar oss ekki um neinar njósnir
nema njósnir Heilags anda — og
þær njósnir krefjast ekki þagnar,
heldur máls.“ Pólitískar njósnir og
ritskoðun urðu til þess að sjónleik-
urinn Niels Ebbesen var bannaður,
en Kaj Munk hélt áfram að flytja
boðskap Drottins í prédikunarstóln-
um í Vederso-kirkju á meðan
honum entist aldur. Trúin og listin
var honum frelsandi orkugjafí.
Leikrit Munks eru meðal meist-
araverka heimsbókmenntanna. í
prédikunum hvílir áherslan á trú
og skyldu kristins manns. Við höf-
um án efa þörf fyrir sömu áherslur
nú. Að menn leggi rækt við skyldur
sínar við Guð og náungann og kann-
ist við það að þeir séu kristnir menn.
„Sá sem hefur vald til að blessa,
hlýtur einnig að hafa vald til að
bannfæra," sagði hann. Þetta er
nokkurs konar yfirskrift á öllum
verkum hans.
Á öðrum stað segir hann: „Vér
þörfnumst manna sem koma til vor
með kröfur Jesú.“ Aulen kemst svo
að orði að hann hafi talað við þjóð
sína með þrumurödd Jóhannesar
skírara: „Þegar ranglætið öskrar á
þjóðvegjnum, má kirkja mín ekki
húka mállaus úti í homi.“
Þegar Kaj Munk prédikar um að
gefa keisaranum það sem keisarans
er, og Guði það sem Guðs er, far-
ast honum þannig orð: „Vér (kristn-
ir menn) höfum verið hinir
löghlýðnustu borgarar í landinu.
En krefðist keisarinn meira en þess,
sem hans var, þá voru ekki til
þvílíkir uppreisnarmenn sem vér.
Krefðist hann þess af oss, að vér
kölluðum svart hvítt, harðstjómina
frelsi, lygina sannleika, ofbeldið og
grimmdina réttlæti, þá svömðum
við honum: Skrifað stendur: „Þú
skalt ekki aðra guði hafa en mig".
Látum hann svo koma með ljón sín
og tígrisdýr, gálga sína og bál. Blóð
hinna kristnu er útsæði, var sagt
„Leikrit Munks eru
meðal meistaraverka
heimsbókmenntanna. I
prédikunum hvílir
áherslan á trú og-
skyldu kristins manns.
Við höfum án efa þörf
fyrir sömu áherslur nú.
Að menn leggi rækt við
skyldur sínar við Guð
og náungann og kannist
við það að þeir séu
kristnir menn.“
þegar í frumkristninni. Vér sigrum
með dauða vorum."
Læknir á Mið-Jótlandi stakk upp
á því í samkvæmi með trúuðu fólki
að drukkin skyldi skál einræðis-
herrans. „Eigum vér ekki að drekka
skál harðstjórans?" Nokkrir veislu-
gestanna mótmæltu, en þá hrópaði
læknirinn orð sem höfðu djúptæk
áhrif á Kaj Munk: „Hundruð þús-
unda eru reiðubúin að fóma lífi sínu
fyrir hann! Hve margir yðar, krist-
inna manna, viljið gera það fyrir
Krist Jesúm?"
Munk sagði í þessu sambandi:
„Þegar kirkjan hefur verið völt á
fótum... er slíkt ekki að kenna
Drottni vorum, sem er hinn sami
frá eilífð til eilífðar, heldur er það
sök kirkjunnar sjálfrar."
Sigurbjöm Einarsson, biskup,
gefur honum eftirfarandi vitnisburð
í leikskránni: „Kaj Munk var heill
og ósvikinn prestur. Jafnt í kirkju
sem leikhúsi taldi hann sig eiga
köllun að gegna. Sú vissa hans var
óbilgjöm og hugmikil. En það varð
þó fyrst í þeirri gjömingahríð, sem
laust yfír heiminn með styijöldinni,
að rödd hans náði þeim styrk og
áhrifum, sem leiddu ótvírætt í ljós,
að hann var afarmenni í hlutverki
prestsins. Hann varð ein öflugasta
röddin í kirkjunni allri í svartnætti
pólitísks ofstækis og ofbeldis, sem
því miður hefur ekki létt, þrátt fyr-
ir beiska reynslu aldarinnar og
píslarvætti Kajs Munk og margra
fleiri."
Kaj Munk sigraði með dauða
sínum. í ljósi upprisunnar em það
orð að sönnu. Aulen tileinkaði hon-
um ritningarorðin: „Allt til þessa
dags verður himnaríki fyrir ofbeldi,
og ofbeldismennimir taka það með
valdi“ og einnig orðin: „Þannig lýsi
ljós yðar mönnunum, til þess að
þeir sjái góðverk yðar og vegsami
föður yðar, sem er í himninum.“
Þökk sé Guði fyrir að kalla fram
Kaj Munk á þeim tíma sem þjóð
hans og heimurinn þarfnaðist hans
mest. Þökk sé Leikhúsinu í kirkj-
unni að minna okkur á hver hann
var og hvað hann boðaði.
Heimildir:
Trú og skylda, sr. .
þýddi. ísrún hf. 1945.
sr. Jónmundur Halldórsson
Lei
Éncyclopedia of the Lutheran Church.
burg, 1965.
ugBbunr. 19
euukræ Ki^j
j Munk. Leikhúsið i kirkjunni 1987.
Höfundur er sóknarprestur i
Keflavík.
Björn Dagbjartsson, forsljóri Þróunarsamvinnustofnunar:
Ekki stefnt að gróða með
aðstoð við Grænhöfðaejj ar
Stórminnkuð framlög til þróunarverkefna
„ÞAÐ ER rétt sem Jón Baldvin
sagði í fjárlagaræðunni um dag-
inn, að nágrannaþjóðir okkar
hafa stundað ábatasöm við-
skipti í kjölfar þróunaraðstoð-
ar, en ég hef ekki orðið var við
að ráðamenn þeirra þjóða hafi
lýst því opinberlega yfir að sá
hafi verið tilgangurinn með
aðstoðinni,“ sagði Björn Dag-
bjartsson, forstjóri Þróunar-
samvinnustofnunar íslands,
þegar borin voru undir hann
þau ummæli Jóns1 Baldvins
Hannibalssonar, fjármálaráð-
herra, að með þróunaraðstoð
við Grænhöfðaeyjar hafi verið
stefnt að því að fá verkefni fyr-
ir íslenskan skipasmíðaiðnað.
Fé til þróunaraðstoðar hefur
verið skorið mikið niður á fjár-
lögum fyrir næsta ár.
Bjöm sagði að ástæðan fyrir
smíði Fengs á sínum tíma hafí
verið sú að nótaveiðiskip sem sent
hafí verið til Grænhöfðaeyja hafí
ekki hentað til veiða þar. Hann
sagði að það gæti verið að ein-
hveijir hafí gert sér væntingar um
að hægt yrði að smíða skip fyrir
Grænhöfðaeyjar síðar meir, en sér
væri þá ekki kunnugt um það.
Bjöm benti á að Grænhöfðaeyja-
menn hafí látið smíða nokkur lítil
skip fyrir sig í Hollandi, og hann
sagðist ekki vita til þess að íslen-
skar skipasmíðastöðvar hafí boðið
í það verkefni. Aðspurður sagðist
Bjöm telja að skip smíðuð á ís-
landi væm yfírleitt ekki samkeppn-
isfær í löndum þriðja heimsins, því
mikið framboð væri á gömlum,
ódýrum skipum.
Lítilsháttar viðskipti hafa fylgt
þróunaraðstoðinni við Grænhöfða-
eyjar, t.d. hafa íslenskir fiskikassar
verið seldir þangað, og í væntan-
legum veiðum Fengs verður fískur
seldur til Evrópu í gegnum Brekke,
dótturfyrirtæki Sölumiðstöðvar
Hraðfrystihúsanna í Bretlandi.
Bjöm sagði að slík samvinna færi
fram á hreinum viðskiptalegum
grunni, þar sem báðir aðilar högn-
uðust, og sæi hann ekki neitt
athugavert við það.
Framlög til Þróunarsamvinnu-
stofnunar eru skorin niður á fjár-
lögum næsta árs, úr 45 milljónum
króna í 20 milljónir. Bjöm sagði
að ef sú skerðing kæmi til fram-
kvæmda gæti hann ekki séð
nokkra leið til að standa við öll
loforð um verkefni sem ráðherrar
hafí gefíð á síðastu ámm.
Bjöm sagði að Fengur færi í
næstu viku til Grænhöfðaeyja til
langdvalar, og væri hugmyndin sú
að selja aflann á markaði í Evrópu
til að athuga hvort sá veiðiskapur
gæti borgað sig. Þá væri á döfinni
að senda fiskveiðiráðgjafa til landa
sem liggja næst Suður-Afríku, en
það væri ekki víst hvort að fjárveit-
ing væri til fyrir því, þrátt fyrir
hátíðleg loforð.